فهمی: تذکره‌‏نویسی گمنام از ماوراءالنهر و نقش وی در تاریخ ادب فارسی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسنده

دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

ملا عبدالمطلب خواجه متخلص به فهمی (فوت پس از 1286ق) تذکره‏نویس ماوراءالنهری است. دربارۀ این شخصیت اطلاعات بسیار اندک و بعضاً نادرست در منابع کشورهای تاجیکستان و ایران دیده‏ می‏شود. مسئلۀ اصلی این پژوهش معرفی تذکره و تذکره‏نویس، طبقه‏بندی معیارهای تذکره‏نویسی و تحلیل دیدگاه‏های انتقادی وی در تذکره است. نگارنده برای تبیین این مسئله با استفاده از روش تحلیل محتوا و استناد به دستاوردهای رویکرد ژانری به متن به دنبال یافتن پاسخ برای پرسش‏های زیر است: فهمی‏ کیست، تذکرۀ وی دارای چه ویژگی‏هایی است و مؤلف چه دیدگاه‏های انتقادی دارد؟ این تذکره چه نقشی در جریان تذکره‏نویسی و تاریخ ادب فارسی در ماوراءالنهر ایفا کرده است؟ نتایج تحقیق نشان داد تذکرۀ فهمی تذکرۀ مستقلِ منثور عمومی ناتمام به فارسی است که در سدۀ سیزدهم قمری به فرمان حاجی ملا محمد توقسابه، از سپاهیان وقت بخارا، تألیف شده است. دیدگاه‏های انتقادی مؤلف را می‏توان در ذیل چهار عنوان «تاریخی ـ تحلیلی، اخلاقی، سیاسی ـ اجتماعی، و بلاغی ـ جمال‏ شناسانه» تحلیل کرد. این تذکره به‏رغم ناتمام بودن، اطلاعات ذی‏ قیمتی از ادب فارسی و جریان‏های فکری و عرفانی دورۀ خود را ثبت کرده است که در روند نگارش تاریخ ادییات فارسی در ماوراءالنهر شایان اهمیت است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Fahmi: An Unknown Biographer from Transoxiana and his Role in the History of Persian Literature

نویسنده [English]

  • Ebrahim Khodayar
Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Tarbiat Modares University,
چکیده [English]

Extended Abstract

1. Introduction

After Maliha Samarqandi's death (in 1112 AH), the Persian literary biography writing in Transoxiana came to a halt for about two centuries. In this period, no Persian literary biography was written in Transoxiana until 1288 Ah/1871 AD, when Vazeh Bukharayi revived such a literary genre after 179 years. From the publication of Mozakker al-Ashab by Maliha in Samarqand in 1104 AH/1692 AD to Tohfat al-Ahbab by Vazeh in Bukhara, two other works were published in Transoxiana: first, A Collection of Poets which was a bilingual book (Persian-Turkish/Uzbek) by Fazli Namangani (written in 1237 AH/ 1821 AD) in Kokand, and second, Fahmi's Biography (written in 1286 AH/ 1868 or 1869 AD) in Bukhara. This second work was unfinished; however, it is not a summary of poets’ life but actually it concerns poetry samples of thinkers, mystics, princes, and kings living the current geographic areas of Iran, Afghanistan, India, and Transoxiana.

Theoretical Framework

Fahmi is a biography writer from Transoxiana, who was originally from Samarqand and lived in Bukhara for a short time. This study aimed to investigate Fahmi's Biography and its significance as a historical literary document in Transoxiana within a period of cultural and literary inactivity in this area. The study aimed to answer the following questions: who is Fahmi? What are the features of his biography? What are the critical views of this author? What role does this biography play in the biography writing and the Persian anthology of Transoxiana? After analyzing Fahmi's life events and critically introducing his biography, the study investigated the nine criteria suggested and categorized by the biography writer, which are: 1. the penname, 2. the racial and familial affiliations, 3. the literary and intellectual affiliations, 4. the birthplace, and birth and death dates, 5. the occupation, education, teachers, students, and contemporary figures, 6. the works of poets, 7. the affiliation with the court, 8. the rhetorical interest in biography writing, 9. language. The last section of the study focused on the critical views of the writer grouped in four parts: historical-analytic, moral, socio-political, and rhetorical-aesthetic. Despite the fact that this biography is an unfinished work, it gives rich data on the literary aspects of Farsi as well as the mystic and intellectual mainstreams of the time which can all contribute to writing about the Persian anthology in Transoxiana.

Method

This study employed a critical-analytic method of data analysis as well as genre-based analysis in order to introduce Fahmi and his biography. It also investigated the biography writing criteria and the author's critical views.

Results and Discussion

Molla Abdolmotalleb Khajeh, also known as Fahmi, was a biography writer from Transoxiana. There is not much left about his life, education, and teachers. We only know that he lived in the 13th AH/ 19th AD century in Bukhara, and he was alive when he authored his biography in 1286 AH/1868 or 1869 AD. It could be interpreted from the biography that he was one of the children of Ishan Pir Dahbidi. This sect was a branch of Naqshbandi in Transoxiana. He is also known to have cooperation with the court in Bukhara. His only biography is Fahmi's Biography which was authored when Haji Molla Mirmohammad Toghsabeh ordered it. Fahmi's biography is unfinished general prose which has simple language without any kind of artificiality and complexity. There are 26 samples of poetry from poets (8 persons), thinkers and mystics (14 persons), kings (3 persons), and princes (1 person) who lived in current Iran, Afghanistan, India, and Transoxiana. There is a debate on the beginning and end of its writing. Aini, for the first time, indicates the date of its writing in 1177 AH. This date is certainly wrong considering the explicit indications in Fahmi's Biography and it seems that it is a typing error. The correct date is 1277 AH (1860/1861 AD) which is cited in several sources. Based on the last date mentioned in the biography, it is likely that the biography was finished in 1286 AH/ 1868 or 1869 AD. Despite the author’s rich scientific knowledge and his problems to have access to other references, it seems that the work was unfinished because the authorities neglected this literary and cultural figure and there was not a literary mainstream in those times.

Conclusion

Fahmi's Biography was mostly left unrecognized until Aini's era because of the chaotic conditions of the time, scattered and condensed writings, and the lack of much biography writing among authorities and literary communities. However, after Aini, Fahmi was gradually known among literary references and found its place in the Persian anthology of the region, though not much highlighted. Fahmi's Biography brought along a context for following the impact of great classic Persian poets in Transoxiana, analyzed the influence of significant mystic sects in the region, mentioned political and social information about biographies, and cited much information about poets and thinkers of the 12th and 13th centuries in Transoxiana; however, this is less significant compared to other biographies in this region. Nonetheless, besides the above-mentioned aspects, its significant could be noted for its genealogy in the region.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian Biography Writing
  • Fahmi's Biography
  • Khajeh Abdolmotalleb Fahmi
  • Transoxiana
  1. - اسپرهم، داوود. (1386). «رسالۀ وحدتیه و رسالۀتنبیهیه». زبان و ادب [متن‏پژوهشی ادبی]. ش21. صص.161-173.
    - الگار، حامد. (1398ش/ 2006م). نقشبندیه. برگردان داود وفایی. تهران: مولی.
    - باسورث، کلیفورد ادموند. (1381). سلسله‌های اسلامی جدید. ترجمة فریدون بدره‌ای، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
    - بچکا، یرژی. (1372). ادبیات فارسی در تاجیکستان. ترجمة محمود عبادیان و سعید عبا‌نژاد هجران دوست. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی بین‌المللی.
    - خواندمیر، غیاث‏الدین. (1362). تاریخ حبیب‏السیر فی اخبار افراد بشر. با مقدمۀ جلا‌‌‌ل‌‌‌‌‌الدین همایی. زیرنظر دکتر محمد دبیرسیاقی. ج3. چ3. تهران: خیام.
    - دانش، احمد مخدوم. (1960). رساله یا مختصری از تاریخ سلطنت منغتیه. به سعی و اهتمام و تصحیح عبدالغنی میرزایف. استالین‏آباد: نشریات دولتی تاجیکستان.
    - زهیر، عبدالرزاق. (1352). «تذکره‏نگاری در ادب دری». ادب. س21. ش2. صص.75-87.
    - شمس بخارایی. (1377). تاری‍خ‌ ب‍خ‍ارا، خ‍وق‍ن‍د و ک‍اش‍غ‍ر. م‍ق‍دم‍ه،‌ ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ م‍ح‍م‍داک‍ب‍ر عشیق. تهران: آینۀ میراث.
    - علی‏مردان، امریزدان و سیدعلی موجانی [زیرنظر]. (1376). فهرست نسخ خطی فارسی انستیتوی آثار خطی تاجیکستان. ج1. تهران: وزارت امور خارجه.
    - عینی، صدرالدین. (1926م). نمونة ادبیات تاجیک. مسکو: نشریات مرکزی خلق جماهیر شوروی سوسیالیستی.
    - غفوروف، باباجان. (1377). تاجیکان. ج2. دوشنبه: عرفان.
    - غنی، قاسم. (1383: تاریخ عصر حافظ: بحث در آثار و افکار و احوال حافظ. ج1. چ9. تهران: زوار.
    - فهمی، خواجه عبدالمطلب. (1936). تذکرۀ فهمی. نسخۀ خطی شمارۀ 952. توصیف‏شده در: فهرست دست‏نویس‏های شرقی در فرهنگستان علوم تاجیکستان. زیرنظر ع. میرزایف و ا. بالدیروف (دوشنبه: دانش، 1968). 2/27.
    - ـــــــــــــــــ (بی‏تا). تذکرۀ فهمی. نسخۀ خطی شمارۀ 2/2331. توصیف‏شده در: ف‍ه‍رس‍ت ن‍س‍خ‌ خ‍طی‌ شرقی‌ ف‍ره‍ن‍گ‍س‍ت‍ان‌ ع‍ل‍وم‌ ازب‍ک‍س‍ت‍ان‌. زیرنظر ع. ارونبایف و ر. جلیل‏اوا (تاشکند: فن، 1987). 11/32-33.
    - کوتی، سپیده. (1380)، «تذکره‏نویسی فارسی در آسیای میانه» در دانشنامۀ ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه. به سرپرستی حسن انوشه. ج1. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. صص.286-292.
    - مسلمانیان قبادیانی، رحیم. (1380). «الله‏یار کته‏قورغانی». در دانشنامۀ ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه. زیرنظر حسن انوشه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ص.589.
    - مسلمانیان قبادیانی، رحیم. (1380). «تذکرۀ فهمی» در دانشنامۀ ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه. زیرنظر حسن انوشه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ص.285.
    - نائینی، محمدرضابن محمدرشید. (سدۀ دوازدهم قمری). «شرح بیتی از مولوی (منم معلول بی علت ...)». نسخۀ خطی شمارۀ 17769IR. تهران: کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس.

    - Algar, Hamid. (2019). “DAHBĪDĪYA” In Encyclopædia Iranica. Retrieved from http://www.iranicaonline.org/articles/dahbidiya-a-hereditary-line-of-naqsbandi-sufis-centered-on-the-shrine-at-dahbid-a-village-about-11-km. [In English].
    - Афсаҳзод, А. (2004). “Таърихи Фаҳмй” дар Энциклопеидяи Адабиёт ва Санъати Тоҷик. Ҷилди 3-ўм. Душанбе: Сарредакцияи Илмии Энциклопеидяи Миллии Тоҷик. С.158. [In Tajik].
    - Абдуллаев, Воҳид. (1967). Ўзбек адабиёти тарихи (XVII аср адабиёти
    XVIII аср ва XIX асрнинг биринчи ярми адабиёти). 2-китоб. Тошкент: Ўқитувчи. [In Uzbek].
    - Айнӣ С. (1964). Куллиёт: Мирзо Абдулқодири Бедил. Ҷилди 11-ўм. Бахши 1-ўм. Душанбе: Ирфон. [In Tajik].
    - Мирзоев А. М. ва А. Н. Болдырев. (1968). Феҳристи Дастхатҳои Шарқии Академияи Рсс Тоҷикистон. Ҷилди 2-ўм. Душанбе: Дониш. [In Tajik].
    - Урунбаева A. И Р. П. Джсалиловой. (1987). Собрание восточных рукописей Академии наук Узбекской ССР. XITom. Тошкент: ФАН. [In Russian].
CAPTCHA Image