نامة منظوم/ شعرنامه (ردیابی و نقد و تحلیل نامه‌های منظوم از آغاز شعر فارسی تا پایان قرن نهم)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

• الهام مستاجران ¹
• علی اکبر احمدی دارانی ²

¹ دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی ، گرایش غنایی، دانشگاه اصفهان، ایران

² دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، ایران

10.22067/jls.2022.76147.1284

چکیده

«نامۀ منظوم» که با نام‌های «شعرنامه»، «مکاتبات منظوم» و «مراسلات نظمی» نیز خوانده شده است، یکی از گونه‌های ادبی ناشناخته‌ای است که از ابتدای شعر فارسی نمونه‌های فراوانی از آن را در متون نظم و نثر می‌توان یافت. نامه‌های منظوم زیرگونه‌های دیگری چون: «تقاضانامه»، «معذرت‌نامه»، «تعزیت‌نامه»، «عنایت‌نامه»، «استغاثت‌نامه»، «شعرِ شکر»، «استمالت‌نامه» نیز دارد که در سراسر ادبیات فارسی پراکنده‌اند. در این پژوهش بر اساس مجموعه‌ای از نامه‌های منظوم که با در نظر داشتن قرینه‌هایی از لابه‌لای دیوان‌ها، تذکره‌ها و متون تاریخی فراهم آمده است، اغراض اصلی از سرایش شعرنامه‌ها چون تقاضا، مدح، سپاس، هجو، تهنیت و تسلیت به مخاطب، بیان شده است و سپس عناصر ساختاری و محتوایی نامه‌های منظوم که به اقتضای مطلب و با توجه به شرایط خاص، صورت‌های گوناگون به خود گرفته و قالب‌های گوناگون یافته است، نقد و تحلیل شده‌اند. یکی از وجوه اهمّیت این پژوهش معرفی گونۀ ادبیِ بسیار وسیعی است که در ضمن آن از یک سو می‌توان تمایزات و تشابهات زیرگونه‌های آن را برجسته کرد و از سوی دیگر مناسبات طبقات مختلف اجتماعی را که نامۀ منظوم را ابزاری برای ایجاد ارتباط در بین خود برگزیده بودند، نشان داد و از منظری تازه به این بخش از شعر فارسی نگریست.

کلیدواژه‌ها

• گونۀ ادبی
• نامة منظوم
• شعرنامه
• مکاتبات منظوم
• مراسلات نظمی

20.1001.1.20087187.1401.55.1.5.4

---

عنوان مقاله [English]

Verse Letter/Shernameh (Tracing, Analyzing and Criticizing Poetic Letters from the Beginning of Persian Poetry to the End of 9th Century)

نویسندگان [English]

• Elham Mostajeran ¹
• Aliakbar Ahmadidarani ²

¹ PhD Candidate in Persian Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran

² Associate Professor in Persian Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran

چکیده [English]

Verse epistle, also known as verse letter, versified correspondence, and metrical messages, is an obscure literary genre with many examples in poetic and prose texts dates back to the beginning of Persian poetry. The genre has other subgenres such as the "request letter" (Taghazanameh), "apology letter", "condolence letter", "affection letter", "supplication letter", "gratitude poem", and "conciliation letter" in Persian literature. This research identified the main motivations behind composing the letters, including requests, praise, gratitude, satire, congratulating, and consoling the audience. It does so by scrutinizing a series of poetic letters gathered from Divans, Tadhkirahs (Arabic for memorandum or biography) and historical texts based on a set of criteria. The study then analyzed the structure and content elements of poetic letter that have taken numerous forms in different conditions. The study contributes to the literature by introducing a vastly extensive literary genre. Studying this genre allows one to foreground the similarities and differences among its subgenres. On the other hand, it enables researchers to shed new light on the relations among different social classes that had chosen the verse letters as a means of communication, thus looking at Persian literature from a fresh perspective.

کلیدواژه‌ها [English]

• Verse Letter
• Versified Correspondence
• Poetic Messages
• Literary Genre

مراجع

ابن یمین فریومدی، محمود. ( 1344). دیوان. تصحیح و اهتمام حسینعلی باستانی راد. تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.

اثیرالدین اخسیکتی. ( 1337). دیوان. تصحیح رکن‌الدّین همایون فرخ. تهران: انتشارات کتابفروشی رودکی.

اثیرالدین اومانی. ( 1390). دیوان. تصحیح امید سروری و عباس بگ‌جانی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

احمدی‌دارانی، علی‌اکبر. ( 1394). «نوع ادبی سوگندنامه». شعرپژوهی (بوستان ادب) شیراز. سال هفتم. شمارۀ دوم. پیاپی 24. صص1-24.

______________. (1397). «فریادنامۀ انوری». نامۀ فرهنگستان. دورۀ هفدهم. شمارۀ 1. پیاپی 65. صص100- 113.

ادیب صابر ترمذی. ( بی‌تا). دیوان. تصحیح محمدعلی ناصح. تهران: علمی.

آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ بن آقاخان. ( 1336- 1337). تذکرۀ آتشکده. تصحیح حسن سادات ناصری. تهران: امیرکبیر.

آزاد بلگرامی، غلامعلی. ( 1390). خزانۀ عامره. تصحیح ناصر نیکوبخت و شکیل اسلم بیگ. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

اسفرنگی، سیف‌الدین. ( 1357/1979). دیوان. تصحیح زبیده صدیقی. مولتان: وزیر اعوان قومی ثقافتی مرکز بهبود پاکستان رائل هوئل چوک ایرانی.

اسلم بیگ، شکیل. ( 1386). قطعه‌سرایی در ادب فارسی شبه قاره. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

اشرفی سمرقندی، شرف‌الدین حسن. (1391). دیوان. تصحیح عباس بگ‌جانی و امید سروری. تهران: سفیر اردهال.

امامی هروی. ( 1394). دیوان. کوشش عصمت خوئینی. تهران: میراث مکتوب.

انوری، علی بن محمد. ( 1340). دیوان. به اهتمام محمّدتقی مدرّس رضوی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

اوحدی بلیانی اصفهانی، تقی‌الدّین محمد. ( 1389). عرفات العاشقین و عرصات العارفین. تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخر احمد. تهران: میراث مکتوب با همکاری کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

جامی، نورالدین عبدالرحمان بن احمد. ( 1378). دیوان. تصحیح اعلاخان افصح زاد. تهران: زیرنظر دفتر نشر میراث مکتوب.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ( 1378). نامه‌ها و منشآت جامی. تصحیح عصام‌الدین اورون بایف و اسرار رحمانوف: میراث مکتوب.

جمال‌الدین اصفهانی. (1362). دیوان. تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.

حافظ، شمس‌الدّین محمد. (1362). دیوان. تصحیح محمّد قزوینی و قاسم غنی. تهران: انتشارات زوّار.

حافظ ابرو. ( 1372). زبدة التواریخ. تصحیح سیدکمال حاج سید جوادی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

خاقانی، بدیل بن علی. (1338). دیوان. تصحیح ضیاء‌الدّین سجادی. تهران: زوّار.

خطیبی، حسین. ( 1366). فن نثر در ادب پارسی. تهران: زوّار

خلیل شروانی، جمال. ( 1366). نزهة المجالس. تصحیح محمّدامین ریاحی. تهران: انتشارات زوّار.

خواجوی کرمانی. ( 1369). دیوان. تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: پاژنگ.

خوشگو، بندرابن داس. ( 1389). سفینۀ خوشگو، (دفتر دوم). تصحیح سید کلیم اصغر. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

دبیرسیاقی، محمد. ( 1334). گنج بازیافته. تهران: کتابخانه خیام.

دعویدار قمی، رکن‌الدین. ( 1365). دیوان. تصحیح علی محدّث. تهران: امیرکبیر

رستگارفسایی. (1380). انواع شعر فارسی. شیراز: نوید شیراز.

رفیعی، محمود؛ راشد محصل، محمدرضا. (1396). نامه‌های منظوم و رباعیات حکیم نزاری قهستانی. بیرجند: چهار درخت.

زرقانی، سیدمهدی؛ قربان صباغ، محمودرضا. (1395). نظریۀ ژانر. تهران: انتشارات هرمس.

ساوجی، سلمان. (1337). کلیات. تحقیق رشید یاسمی با مقدمه و تصحیح اوستا. تهران: کتابفروشی زوّار.

سراجی خراسانی، سید سراج‌الدّین. ( 1351). دیوان. اهتمام نذیر احمد: دانشگاه اسلامی علیگر هند.

دولتشاه، دولتشاه بن بختیشاه. ( 1382). تذکرة الشعراء. تصحیح ادوارد براون. تهران: انتشارات اساطیر.

سنایی، مجدود بن آدم. (1385). دیوان. به سعی و اهتمام مدرّس رضوی. تهران: انتشارات سنایی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. ( 1372). مفلس کیمیافروش. تهران: سخن.

شمیسا، سیروس. (1373). انواع ادبی. تهران: انتشارات فردوس.

شیرازی، شمس‌الدّین محمدبن دولتشاه بن یوسف. ( 1388). سفینۀ شمس حاجی. تصحیح میلاد عظیمی. تهران: سخن.

ظهیرالدین فاریابی، طاهر بن محمد. ( 1381). دیوان. تصحیح امیرحسن یزدگردی. به اهتمام اصغر دادبه. تهران: نشر قطره.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ. ( بی‌تا). دیوان. تصحیح هاشم رضی. بی‌جا: کاوه.

عصمت بخاری، خواجه فخرالدین. ( 1366). دیوان. کوشش احمد کرمی. بی‌جا: تالار کتاب.

عمعق بخاری. ( 1339). دیوان. تصحیح سعید نفیسی. تهران: کتابفروشی فروغی.

عنصری بلخی، ابوالقاسم حسن بن احمد. ( 1363). دیوان. کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: انتشارات کتابخانۀ سنایی.

عوفی، محمد. (1361). لباب‌الالباب. به سعی و اهتمام ادوارد براون. تهران: انتشارات کتابفروشی فخر رازی.

فرخی سیستانی، علی بن جولوغ. ( 1380). دیوان. به کوشش محمّد دبیرسیاقی. تهران: زوّار.

فرغانی، سیف‌الدّین محمد. ( 1364). دیوان. تصحیح ذبیح‌الله صفا. تهران: فردوسی.

قطران تبریزی. (1362). دیوان. از روی نسخه تصحیح‌شدۀ محمّد نخجوانی. تهران: انتشارات ققنوس.

قمری آملی، سراج‌الدین. ( 1368). دیوان. اهتمام یدالله شکری. تهران: معین.

کاشی، کمال‌الدین حسن بن محمود. ( 1389). دیوان. به کوشش سید عباس رستاخیز. با مقدمه حسن عاطفی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

کافی ظفر همدانی. ( 1391). اشعار بازیافتۀ کافی ظفر همدانی. پژوهش بهروز ایمانی. تهران: انتشارات سفیر اردهال.

کامی قزوینی، علاء‌الدوله. (1395). تذکرۀ نفایس المآثر. تصحیح سعید شفیعیون. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

کمال‌الدین اصفهانی. ( 1348). دیوان. به اهتمام حسین بحرالعلومی. تهران: انتشارات کتابفروشی دهخدا.

لامعی گرگانی. (1394). دیوان. تصحیح محمّد دبیرسیاقی. تهران: تیسا.

مجیرالدّین بیلقانی. ( 1358). دیوان. تصحیح محمّد آبادی. تبریز: انتشارات مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.

محمد بن یغمور. ( 1395). سفینۀ ترمد. تصحیح امید سروری و سیدباقر ابطحی. تهران: دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.

مختاری غزنوی، عثمان بن عمر. ( 1341). دیوان. اهتمام جلال‌الدّین همایی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مسعود سعد سلمان. ( 1364). دیوان. تصحیح سیدمهدی نوریان. اصفهان: انتشارات کمال.

منجیک ترمذی، علی بن محمد. ( 1391). دیوان. کوشش احسان شواربی مقدّم. تهران: میراث مکتوب.

منوچهری دامغانی. ( 1370). دیوان. کوشش محمّد دبیرسیاقی. تهران: انتشارات زوّار.

مؤتمن، زین‌العابدین. ( 1364). شعر و ادب فارسی. تهران: انتشارات زرّین.

میرصادقی، میمنت (ذوالقدر). ( 1388). واژه‌نامۀ هنر شاعری. تهران. چاپ چهارم: انتشارات کتاب مهناز.

نسف‌آقا، وجیه‌الدین. ( 1390). دیوان. تصحیح امیربانو کریمی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

نوایی، عبدالحسین. ( 1370). اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه اسماعیل. تهران: علمی فرهنگی.

نیشابوری، لطف‌الله بن سلیمان‌شاه. ( 1390). دیوان. چاپ عکسی از روی دستنویس شمارۀ 2321 کتابخانه ملّی. به کوشش رسول جعفریان. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

واله داغستانی، علیقلی. ( 1384). تذکرۀ ریاض الشعراء. تصحیح سیدمحسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.

رشید وطواط. ( 1339). دیوان. تصحیح سعید نفیسی. تهران: کتابخانه بارانی.

هدایت، رضاقلی خان. ( 1336). مجمع الفصحا. به کوشش مظاهر مصفّا. تهران: انتشارات امیرکبیر.

همام تبریزی، محمدبن فریدون. (1394). دیوان. تصحیح رشید عیوضی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.