تداوم اندیشه‌های ایرانشهری در مخزن الاسرار نظامی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه ملی تاجیکستان

2 دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

این پژوهش کوشیده است به این سؤالات اساسی پاسخ دهد:
1- نظامی در نخستین اثرش که نتیجۀ عزلت و ریاضت و گشت و گذار در عالم دل و اولین تجربة شاعری وی به حساب می‌آید، دربارۀ عدالت، سیاست و آیین کشورداری چگونه اظهارنظر کرده است؟
2- مفاهیم اندیشة ایرانشهری از مسیر چه منابعی به ذهن و زبان او راه یافته است؟
به منظور پیدا کردن پاسخ‌های نسبتاً متقن برای سؤالات پیش گفته، منابع پایه‌ای پس از اسلام مانند شاهنامه، کلیله و دمنه، سیرالملوک خواجه نظام الملک، قابوس نامه، نصیحۀ الملوک غزالی و حدیقۀ سنایی بررسی شده است. سپس با توجه به فضای فرهنگی عصر نظامی، میزان تأثیرپذیری مخزن الاسرار در زمینة اندیشه‌های ایرانشهری از آثار یادشده مشخص گردیده است. پس از بررسی‌های دقیق دریافته‎ایم که نظامی با پشتوانة معرفتی آثار یادشده به عنوان مصلح اجتماعی و مربی اخلاق کوشیده است نهاد حکومتی آن روز را از طریق اندیشه و عمل سیاسی ایرانیان اصلاح کند. بدین منظور بعضی از مؤلفه‌های اندیشه‌های ایرانشهری مانند دادگری، تأثیر عدالت بر نظام طبیعت، توأمان بودن دین و پادشاهی و . . . را در لابلای حکایت‌های مخزن ‎الاسرار مطرح کرده و پادشاهان را در کانون توجه خود قرار داده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Continuation of IranshahriDoctrine in Nizami’sMakhzan al-Asrar

نویسندگان [English]

  • Maryam Vafi sani 1
  • Mohammad Jafar Yahaghi 2
  • Khudoi Sharifov 1
1 Tajik National University
2 Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

1. Introduction
Persian literary works with no apparent political themes have for long played an effective role in the political orientation of Iranians. In fact, a great part of Iranshahri political doctrine has found its way intothe literary works in the Islamic era. These include the four firstchapters ofNizami’sMakhzan al-Asrar(The Treasury of Mysteries). A glimpse at NizamiGanjavi’s bibliography (Radfar, 1992) and Dictionary of NizamiScholorship(Noroozi, 2012) shows that in spite of Nizami scholars’efforts, the political thoughts ofNizamiareyet to be explored.
European scholars have also showed interest in Nizami’spoetry and thoughts. In the introduction to her English translation of Haft Peykar, Julie Scott Meisamihas presented an analysis of this book (Meisami, 1995). Michael Barry’s profound and unique interpretation of Nizami’sHaft Peykar (Barry, 2006) is a valuable book published in France. It has also been translated into Persian. The subject of our study, however, has not been directly addressed by any of the above-mentioned scholars.
Russian, Azarbaijani, and Tajik scholars such as Krimsky, Berthels, Rafili, Hoseinov, Mirza Khaleghzadeh, Dadkhodayova, Mirza Torsonzadeh, A’lakhan Afsahzad have also conducted studies on Nizami. However, due to the dominantthoughts of their research, they have neglected the political aspects of Makhzan al-Asrar (VafiSani, 2015). The articles addressing the political thoughts of Nizami are the following:
1. Iranians’ method of government as reflected in Nizami’sworks (Safayee, 1974)
2. Political thoughts reflected in Haft Peykar(Matini, 1991)
3. Nizami’sbooks of wisdom (Ansari, 1992)
4. Politics and kingdom as reflected in Nizami’sthoughts (Rajaee, 1992)
5. Iranshahri political doctrine in Nizami’sEskandarNameh (Momtaz, 2005)
6. Iranshahri political doctrine in Iranian painting, a case study of BahramGoor and the shepherd who hanged his dog, from Nizami’sKhamsehon King Tahmasb’s period (KeshavarzAfshar, Tavoosi, &Zeymaran, 2010)
Research in the history and pre-Islamic Iranians’ intellectual tradition familiarizes us with a consistent model of political and strategic ideas, which is generally referred to as the Iranshahri political doctrine (Rezaee Rad, 1999). This doctrine has been survived for centuries while maintaining its capability to generate thought and to cohabit with other cultures. In other words, the existence of permanent elements in Iranian intellectual tradition before Islam had given it the privilege to be imitated and used as a superior doctrine on government by Muslim rulers (Ghaderi&RostamVandi, 2006)
AsSeljuks came to power, many Iranian thinkers realized that the best way to prevent bloodshed andviolence was to teach them how to run the country by using Iranians’ political thoughts and experience. Nizam al-Mulk was the greatest example of such thinkers and his Siyasatnameh (Book of Government) is the key book in teachingthe Iranians effective rules to Seljuk Empire and the subsequent dynasties. To show the importance of the book, it suffices to say that all the books written afterwardson the subject of politics and government were to a greater or lesser degree affected by it. Influenced by the content and method of Siyasatnameh, Nizamirecounts the attributes of a king,at the first four chapters of his Makhzan al-Asrar. Towards the end of the Seljuk period, he seemed to wish to uphold the legacy left by the great vizier.
Nizami had studied not only Shahnameh, Sanai’sHadighat al-Haghighah (The Walled Garden of Truth), Nizam al-Mulk’sSiyasatnameh, Gorgani’sVis VaRamin (Vis and Ramin), and KelilehvaDemneh, but alsohehad been influenced by Ghazali’s works. In these works, Nizami had found points about the various magnificent manifestations of man’s nature which were not known at the time. This gave him the background knowledge to use in designing his ideal model of government.
2. Methodology
This research is based on the descriptive-analytical method using library resources. This study is an attempt to provide answers to the following questions:
1. In his first work, which is the result of seclusion, self-discipline and interior journey, and his first experience of expressing Shari’ah in verse, how does Nizami define concepts such as justice, politics, and government?
2. Through which references have Iranshahri-related concepts found their way into his mind and tongue?
To find convincing answers to these questions, the cultural heritage of the Sassanid, the Post-Islamic sources such asShahnameh, Sanai’sHadighat al-Haghighah, KelilehvaDemneh, Siyasatnameh (Siyar al-Molouk), and Ghazali’sNasihat al-mulukhavebeen examined.
3. Results and Discussion
The findings are summarized as it follows:
1. Nizami, as a social reformer and ethical teacher,utilized the richness of Persian and the knowledge from the above-mentioned sources,andtried to reform the government through Iranians’ political thought and action. That is why some of the components of the political doctrine of Iranshahri such as the role of minister, justice, lack of justice, and its consequences for nature, integration of religion and state, etc. have frequently been referred to in Makhzan al-Asrar’s stories,andare mostly inspired by Anushirvan’s desired tradition of kingdom.
2. In Makhzan al-Asrar, Nizami considers lack of justice as the root of all social maladies. For him, politics, in its theoretical sense, constituted a quest for justice for everyone and having faith in the good-nature of human beings.In fact, he was not pessimistic of reaching that goal. This explains his belief in the possibility of changingking’sbehavior, through advising.
3. Nizami, influenced by the Iranian culture, believed that the main duty of a king was to establish justice; thus, any king doing injustice was not to be called aking. In the story of the old woman and Sanjar, Nizami calls the king “an aggressive Hindu” (NizamiGanjavi, 2008) simply because he failed to do his duty; that is, to rule justly.
4. In the ancient Iranian intellectual tradition, the king was the source of all good and evil, whose action affected the people and the country. Kings were likened to springs of which pure or fowl water flowed forth depending on their nature. If the king was just, there would be abundance as well as much rain and rivers, and springs would be overflowed. Farmers would gather riper crops from the fields, roads would be safer, and the government would thrive (Crone, 2010). This thought seems to have affected Nizami’sworks through Shahnameh, Siyasatnameh, and Ghazali’s works as well as through the cultural atmosphere of the 12th century. Nizami has clearly expressed his understanding of this ancient political tradition in the story of Anushirvan and the ruined village.
5. Even though Nizami did not attend the kings’ courts, he performed from his own position of seclusion his duties as a counselor and vizier. Considering the function of viziership in the social and political structure of the ancient Iran, he considered himself a poet-vizier by following Bozorgmehr, the wise vizier of Anushirvan. In the story of Anushirvan and the ruined village, he describes the vizier as a man of wit and wisdom, and says that a king’s injustice will ruin the country. He also states that the survival of a kingdom, as well as peace and satisfaction of the people and the thriving of the country depends on the wisdom and impartiality of the vizier.
6. Nizami also believed in the integration of state and religion, as described in the Letter of Tansar and King Ardeshir’s Covenant, as well as in most of the works from the Islamic era such as Ferdowsi’sShahnameh (2014), Miskawayh’sTajarib al-Umam(1990),Sanai’sHadighatal-Haghighah(1980), NasrallahMunshi’sKelilehvaDemneh (1983),Nizamal-Mulk’sSiyaral-Molouk(1961), and Ghazali’sal-Iqtisad fial-I'tiqad(1993). Nizami’s spiritual position brought him respect among the kings. This gave him the privilege to protest against kings in his own poetical way, reminding them of their main duty as guardians of religion and the country (NizamiGanjavi, 2008).
7. The establishment of new and just rules is one of the features of Iranshahri political doctrine. A new orderdoes not involve a dramatic change or revolutionin the modern sense of the word, but a social reform; an improvement of what is wrong or corrupt. Nizami seems to clearly show this in the story of Anushirvan and the ruined village, where Anushirvan, being deeply affected, finds that the best way to restore the society to its previous state is to rule justly.
8. Books of advice provide particularly suitable means to address maladiesof the society. A glance at Makhzan al-Asrar shows that the poet critically examinesall inhuman subjects which draw the society toward evil. He argues that the Prophet’s tradition has been deviated. In particular, he holds pleasure–seeking kings and impious clergymen accountable for this deviation (NizamiGanjavi, 2008). In the third chapter, criticizing the social circumstances, he says that humanity has vanished and good people are hidden like angles (ibid). Nizami’saims at eradicating the social maladies by reviving the ethical principles. He believes that by purifying man from worldly belongings, he can construct a society based on mortification and devotion, which is less congenial to man’s nature.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Makhzan al-Asrar
  • Iranshahridoctrine
  • Justice
  • Ministry
  • Religion and state
آذرفرنبغ، فرخزاد. (1381). کتاب سوم دینکرد. ترجمۀ فریدون فضیلت. چاپ اول. تهران: فرهنگ دهخدا.
ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن. (1320). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال. به اهتمام محمد رمضانی. تهران: کتابخانة خاور.
ابن خلدون. (1373). تاریخ ابن خلدون (العبر). ج 1. ترجمة عبدالمحمّد آیتی. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن قتیبه دینوری، عبداالله ‎بن ‎مسلم. (بی‎تا). عیون الاخبار. المجلّد الاول. بیروت: دار الکتب العلمیه.
انصاری، شهره. (1371). «خردنامه‎های نظامی». فرهنگ. شماره 10. صص 31-53.
بری، مایکل. (1385). تفسیر مایکل بری بر هفت پیکر. ترجمة جلال علوی نیا. چاپ اول. تهران: نی.
بیرونی، ابوریحان. (1363). آثار الباقیه عن القرون الخالیه. ترجمة اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.
ثروت، منصور. (1370). گنجینة حکمت در آثار نظامی. چاپ اول. تهران: امیرکبیر.
جاحظ، ابوعثمان عمر بن بحر. (1343). التاج فی اخلاق الملوک. ترجمۀ محمدعلی خلیلی. تهران: ابن سینا.
رادفر، ابوالقاسم. (1371). کتاب‎شناسی نظامی گنجوی. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
رجایی، فرهنگ. (1371). «سیاست و جهانداری در اندیشة نظامی گنجوی». فرهنگ. شماره 10. صص 179-190.
رجایی، فرهنگ. (1373). معرکۀ جهان بینی‎ها. تهران: احیای کتاب.
رضایی راد، محمّد. (1378). مبانی اندیشة سیاسی در خرد مزدایی (اندیشۀ سیاسی در ایران پیش از آن). تهران: طرح نو.
زرین کوب، عبدالحسین. (1386). پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد. چاپ هفتم. تهران: سخن.
زند بهمن یسن. (1370). ترجمۀ محمدتقی راشد محصّل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1359). حدیقۀ الحقیقه و شریعۀ الطریقه، تصحیح و تحشیۀ مدرّس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
شاکد، شائول. (1381). از ایران زردشتی تا اسلام؛ مطالعاتی دربارة تاریخ دین و تماس‌های میان فرهنگی. ترجمة مرتضی ثاقب‌فر. تهران: ققنوس.
صفایی، ابراهیم. (1353). «آیین کشورداری ایرانیان در آثار حکیم نظامی»، سخنرانی‌های نخستین دورة جلسات سخنرانی و بحث دربارة آیین کشورداری ایرانیان. تهران: انتشارات ادارة کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر. صص 168-177.
طباطبایی، جواد. (1367). درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران. چاپ اول. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‎المللی.
طباطبایی، جواد . (1375). خواجه نظام الملک. چاپ دوم. تهران: طرح نو.
عامری، محمد بن یوسف. (1336). السعاده و الاسعاد فی سیرۀ الانسانیه. تصحیح مجتبی مینوی. تهران: دانشگاه تهران.
عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس وشمگیر بن زیار. (1375). قابوس نامه. به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی. چاپ هشتم. تهران: علمی و فرهنگی.
غزالی، محمّد بن محمّد. (1972م.). الاقتصاد فی الاعتقاد. قاهره: مکتبۀ الجندی.
غزالی طوسی، محمد بن محمد. (1351). نصیحۀ الملوک. تصحیح و حواشی و تعلیقات و مقدمۀ جلال‌الدین همایی. تهران: انجمن آثار ملی.
فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه. پیرایش جلال خالقی مطلق. 2 جلد. تهران: سخن.
فوشه‌کور، شارل هانری دو. (1377). اخلاقیات، مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سدۀ سوم تا سدۀ هفتم. ترجمۀ محمدعلی امیرمعزی و عبدالمحمد روح‌بخشیان. چاپ اول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی و انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران.
قادری، حاتم. (1388). اندیشه‎های سیاسی در اسلام و ایران. تهران: سمت.
قادری، حاتم ؛ رستم وندی، تقی. (1385). «اندیشة ایرانشهری، مختصات و مؤلفه‌های مفهومی». فصلنامة علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س). س 16. ش 59. تابستان. صص 123- 147.
کرمی، حسین؛ نوروزی، زینب. (1387). «اندیشة سیاسی ایرانشهری در اسکندرنامه». نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. دورة جدید. ش 24 (پیاپی 21). صص 175-206.
کرون، پاتریشیا. (1389). تاریخ اندیشة سیاسی در اسلام. ترجمة مسعود جعفری. چاپ اول. تهران: سخن.
کریستن‌سن، آرتور. (1350). کارنامة شاهان در روایات ایران باستان. ترجمة باقر امیرخانی و بهمن سرکاراتی. تبریز: دانشگاه تبریز.
کشاورز افشار، مهدی؛ طاووسی، محمود؛ ضیمران، محمد. (1389). «اندیشۀ سیاسی ایرانشهری در نگارگری ایرانی، مطالعه موردی: بهرام گور و شبانی که سگش را به دار آویخته است». از خمسه نظامی مربوط به دوره شاه طهماسب. نامۀ هنرهای تجسمی و کاربردی. دورۀ 3. شماره 6. پاییز و زمستان. صص 35-56 .
متینی، جلال. (1370). «اندیشة سیاسی در هفت پیکر». ایران شناسی. شماره 12. زمستان. صص 765-779.
مجتبایی، فتح الله. (1352). شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان. تهران: انجمن فرهنگ ایران باستان.
مجمل التواریخ و القصص. (1318). تصحیح ملک‌الشعرای بهار. تهران: کلالۀ خاور.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین. (1343). مروج الذهب و معادن الجوهر. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: بنگاه ترجمه ونشر کتاب.
مسکویه، ابوعلی. (1369). تجارب الامم. ترجمة ابوالقاسم امامی. تهران: سروش.
مسکویه، ابوعلی . (1358). الحکمه الخالده. تحقیق و مقدمۀ عبدالرحمن بدوی. تهران: دانشگاه تهران.
مشرف، مریم. (1387). «اندرزهای سیاسی سنایی در مثنوی حدیقه و سرچشمه‎های آن». مجلۀ تاریخ ادبیات. شمارۀ 59. زمستان. صص 144-155.
ممتاز، احمد. (1384). «اندیشة سیاسی ایرانشهری در اسکندرنامه». فصل‎نامۀ دانشگاه تربیت معلم آذربایجان. سال 2. شماره 6. زمستان. صص 11-42.
نامۀ تنسر. (1354). تصحیح مجتبی مینوی. چاپ دوم. تهران: خوارزمی.
نصرالله منشی، ابوالمعالی. (1362). کلیله و دمنه. تصحیح و توضیح مجتبی مینوی. چاپ هفتم. تهران: دانشگاه تهران.
نظام الملک طوسی (ابوعلی حسن طوسی). (1340). سیرالملوک (سیاست نامه). به اهتمام هیوبرت دارک. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نظامی گنجوی. (1380). خسرو و شیرین. تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. تهران: ایران سخن.
نظامی گنجوی . (1387). مخزن الاسرار. تصحیح بهروز ثروتیان. چاپ اول. تهران: امیرکبیر.
نظامی گنجوی. (1373). هفت پیکر نظامی گنجوی؛ متن علمی و انتقادی و شرح ابیات و معنی لغات و ترکیبات و کشف الابیات. تصحیح برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران.
نوروزی، زینب. (1391). فرهنگ نظامی پژوهشی. چاپ اول. تهران: علمی و فرهنگی.
وافی ثانی، مریم. (1394ش./2015م.)، ارزش‎های ادبی و معنوی مخزن الاسرار نظامی. رساله دکتری. انستیتوی زبان، ادبیات، شرق شناسی و میراث خطی رودکی آکادمی علوم و دانشگاه ملی تاجیکستان.
یارشاطر، احسان. (1991م.). «حضور ایرانیان در جهان اسلام». مجموعه مقالات سیزدهمین کنفرانس جور جولوی دلا ویدا. ویراستة ریچارد هوانسیان و جورج صباغ. ترجمة فریدون بدره‌ای. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران. صص 19-172.
Bosworth, C. E. (1970). “An Early Arabic Mirror for Princes: Taher Dhul, Yaminain’s Epistle to his Son, Abdallah (206/821)”. Journal of Near Eastern Studies (29). pp. 25-41.
Meisami, Julie Scatt. (1995). A Medieval Persian Romance, Nizami – Haftpakar. Oxford University Press.
Rosenthal, Erwin. (1962). Political Thought in Medival Islam. Cambridge University Press, UK.
CAPTCHA Image