بررسی نمودها و نمادهای جعبۀ پاندورا در قصّه‌های عامیانۀ فارسی (مورد مطالعه: داراب‌نامۀ طرسوسی، قصّۀ حمزه و امیرارسلان نامدار)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسنده

• امیرعباس عزیزی فر

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

10.22067/jls.2023.60421.0

چکیده

در این پژوهش برآنیم تا برحسب مفهوم جهانیِ پاندورا و جعبۀ او، نمودها و نمادهای این جعبه را، به­منزلۀ قرارگاه مسکونی شرّ و آفند در بافت قصّه­های عامیانۀ مکتوب فارسی بکاویم. روش پژوهش از گونۀ استقرایی برحسب مطالعۀ کتابخانه­ای به شیوۀ اسنادی است. اساس این پژوهش مبتنی بر ساختارشناسی اسطوره است که از سه منظر تقابل­های دوگانه، اتحاد ژرف­ساختی اساطیر و استعاری بودن اسطوره به چرایی همانندی نمودهای شرّ در این قصه­ها با مفهوم جهانی جعبۀ پاندورا می­پردازد. در این قصّه­ها جا­ها و مکان­هایی که به‌نوعی با عنصر یا عناصر شرّ در ارتباط است و منشأ آفت و آفند است، مصداق جعبۀ پاندورا تصور شده است. این مکان­ها از جهت معنایی، زبانی و استعاری و نیز از منظر «پیام» و «رمز» با جعبۀ پاندورا تفاوتی ندارند، تنها تفاوت آن­ها در روش ترکیب و «ظرف» آن­هاست و گرنه «مظروف» یکی است. قصّه­های موردپژوهش عبارت است از داراب­نامۀ طرسوسی، قصّۀ حمزه و امیرارسلان نامدار. ملاک گزینش قصّه­ها بسامد این مکان­هاست. پس از بررسی، پنج مکان در قالب قرارگاه مسکونی شرّ و نماد و نمود جعبۀ پاندورا تلقی شدند: باغ، چاه و زیرزمین، صندوق، حصار، قلعه یا شارستان و جزیره. در این میان بسامد شارستان و قلعه در این قصّه­ها بیش از دیگر مکان­هاست و در داراب­نامه، بیش از دو قصّۀ دیگر است. قهرمانان قصّه­ها نیروهای خیر هستند تا شرّ و آفند و بدی را یا نابود سازند یا محبوس کنند؛ بنابراین همۀ آنان استعاره از «امید» هستند، همان «امید»ی که در افسانۀ پاندورا بدان اشاره شده است. نتیجۀ کنجکاوی و سلوک (Quest) قهرمان رسیدن به این مکان­هایی است که مکمن و معدن آفت و شر هستند. چرایی همانندی این مکان­ها با جعبۀ پاندورا چندوجهی است: یکی از جهت ذات واحد و همسان ساختار اساطیر است، دیگر از جهت زبانی و بیان استعاری. از این گذشته «مادینگی» یک وجه مهم و برجسته در این همانندی است؛ پاندورا یک زن است، یک مادینه است؛ چنانکه مکان­هایی همچون باغ، چاه، زیرزمین، درّه و شکاف، جزیره (از جهت ارتباط ذاتی‌اش با آب) و صندوق نمادهای مادینگی هستند و ازاین‌جهت نماد آنیمای منفی می­توانند باشند.

کلیدواژه‌ها

• پاندورا
• جعبۀ پاندورا
• داراب‌نامۀ طرسوسی
• قصّۀ حمزه
• امیرارسلان نامدار

20.1001.1.20087187.1402.56.1.1.7

موضوعات

• اسط,وره شناسی

---

عنوان مقاله [English]

Investigating the Manifestations and Symbols of Pandora’s Box in Persian Folk Tales

نویسنده [English]

• Amirabbas Azizifar

Associate Professor in Persian Language and Literature, Razi University, Kermanshah, Iran

چکیده [English]

This study tried to explore the symptoms and symbols of Pandora’s box in Persian folk tales according to the global concept of Pandora and her box. Library resources were used for the descriptive-analytical study.  The study relies on the structuralism of myth, which deals with three perspectives of double oppositions, deep-rooted unity of myths, and the metaphors of myth. It seeks to see why the manifestations of evil in these stories are similar to the universal concept of Pandora’s box. In these tales, the places or things that are connected to elements of evil considered as Pandora’s box. These places are not different from Pandora’s box in terms of meaning, language, metaphor, message, and code. The only difference is the method of composition and their content; the container is the same. Some places were identified as the residence of evil and the symbol of Pandora’s box: garden, hole and basement, box, fence, castle and island. Castle in these stories is more frequent than other places, and in Darabnameh, it can be found more than in other two tales. The heroes of the tales are the good forces trying to either destroy or imprison the evil. Therefore, all of them are metaphors for “hope”, the same one mentioned in the Pandora myth. The outcome of the heros’ curiosity and quest is to getting the places that are sanctuary and the settlement of evil.

کلیدواژه‌ها [English]

• Pandora
• Pandora’s box
• Darabnameh Tarsusi
• Hamzeh Tale
• Amir Arsalan Namdar

مراجع

آموزگار، ژاله. (1384). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.

 آموزگار، ژاله. (1386). زبان، فرهنگ و اسطوره. تهران: معین.

 اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (1381). اسطورۀ آفرینش در آیین مانی با گفتاری در عرفان مانوی. ویرایش دوم. تهران: کاروان.

 _________ .(1388). ادبیات گنوسی. تهران: اسطوره.

________ .(1381). «بررسی تطبیقی دیباچۀ مثنوی ‌معنوی و اشعار گنوسی». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه فردوسی مشهد. ش 1 و 2. سال 35: صص 190-171

 بهار، مهرداد. (1378). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.

 پورداوود، ابراهیم. (1374). یادداشت‌های گات‌ها. تهران: اساطیر.

_________. (1375). یسنا. ج 1. تهران: اساطیر.

________. (1377). یشت‌ها. تهران: اساطیر.

 دورانت، ویل. (1378). تاریخ تمدن؛ یونان باستان. ترجمۀ امیرحسین آریان­پور و دیگران. جلد دوم. تهران: علمی- فرهنگی

 ذوالفقاری، حسن. (1386). «چاهانه (سیری در چاه‌های معروف و اسطوره‌ای و بن‌مایه‌های داستانی چاه در ادب فارسی)». فصلنامۀ علمی- پژوهشی دانشگاه الزهرا. سال 16 و 17. ش 61 و 62: صص 155-129.

 رکس، وارنر. (1379). «مفهوم اسطوره». ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل­پور. کتاب ماه هنر. شمارۀ آذر و دی: صص 25-16

 روزبهان، بقلی‌شیرازی. (1344). شرح شطحیات. تصحیح هنری کربن. تهران: انستیتو ایران و فرانسه.

 جواری، محمدحسین؛ رضایی، مهناز. (1395). «ساختار اسطوره و زبان، ساختار خویشاوندی و زبان در مردم‌شناسی ساختاری کلود لوی استراوس». مجله جستارهای زبانی. دورۀ 7. شمارۀ 5: صص 66-43

 حسنی جلیلیان، محمدرضا؛ صحرایی، قاسم. (1390). «ریشه­یابی مضمون زندان و چاه در ادبیات عرفانی». مجلۀ تاریخ ادبیات. شمارۀ 65. سال سوم: صص 61-39

 خاقانی، افضل الدین بدیل. (1337). دیوان. تصحیح ضیاءالدین سجادی. تهران: زوار

 شعراوی، عبدالمعطی. (1973). «اساطیرالبشر: باندورا». مجله الجدید. شمارۀ 43: صص 27-23

 طرسوسی، ابوطاهر. (1389). داراب­نامه طرسوسی. دورۀ 2 جلدی. به کوشش ذبیح­الله صفا. تهران: علمی- فرهنگی

 فرنبغ­دادگی. (1369). بندهشن. گزارنده مهرداد بهار. تهران: انتشارات توس.

 فریزر، جیمز جرج. (1383). شاخۀ زرین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

 کزازی، میرجلال الدین. (1384). آب و آیینه. تبریز: آیدین

 کولیر، جاناتان. (1390). بارت. ترجمۀ حسین شیخ­الاسلامی. چاپ نخست. تهران: افق.

 لویی استراوس، کلود. (1390). اسطوره و تفکر مدرن. ترجمۀ فاضل لاریجانی و علی جهان­پولاد. تهران: فرزان روز

 محرمی، رامین؛ ممی­زاده، رقیه. (1390). «تقابل نمادهای خیر و شرّ در دورۀ اساطیری شاهنامه». مجلۀ متن پژوهی ادبی. شمارۀ 49. صص: 143-127

 مزداپور، کتایون. (1386). «اسـطوره در فرهنـگ مـردم». مجموعه گفتگوهـای محمدرضا ارشاد با عنوان گستره اسطوره. تهران: هرمس.

 مشکور، محمدجواد. (1377). خلاصۀ ادیان. ج ششم. تهران: شوق.

 معین، محمد. (1371). فرهنگ فارسی. چاپ هشتم. تهران: امیرکبیر.

 میرفخرایی، مهشید. (1367). روایات پهلوی. ترجمه و آوانگاری. تهران: مؤسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی

 ناشناس. (1347). قصّۀ حمزه. دورۀ 2 جلدی. به کوشش جعفر شعار. تهران: دانشگاه تهران

 نقیب­الممالک، محمدعلی. (1388) امیرارسلان نامدار. کلیات هفت‌جلدی. تهران: گلی

 همدانی، محمد بن محمود. (1375). عجایب­نامه. تصحیح جعفر مدرس صادقی. تهران: مرکز

هینلز، جان. (1368). شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

 یونگ، کارل گوستاو. (1376). چهار صورت مثالی: مادر، ولادت مجدد، روح، چهرۀ مکّاره. ترجمۀ پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.

 Baldwin, James. (1895). “The story of Prometheus and Pandora’s Box”, https://www.commonlit.org/texts/the-story-of-prometheus-and-pandora-s-box.

 Encyclopedia of Britannica. (2020). “Pandora”, revised by Adam Augustine. (https://www.britannica.com/topic/Pandora-Greek-mythology#info-article-history).

 “The Myth of Pandora’s Box”, (W. D), By anonymous: https://www.greekmyths-greekmythology.com/pandoras-box-myth/

 Tearle, Oliver. (2023). “A Summary and Analysis of the ‘Pandora’s Box’ Myth”: https://interestingliterature.com/2020/01/pandoras-box-myth-summary-analysis-meaning/

 Hesiod (2006), Theogony and Works and Days, Trans and Intro by C. Schlegel and H. Weinfield, U.S.A: The University of Michigan Press.

 what is the myth of Pandora’s Box: https://www.twinkl.com/teaching-wiki/myth-of-pandoras-box/

 A Treasury of Literary Classics- Greek Mythology Series: Pandora’s Box:                                         https://msakanderson.weebly.com/uploads/3/7/5/3/37535731/u4_pandoras_box_se.pdf

 Kibin. (2023). The punishment for curiosity in the myth of pandora's box. http://www.kibin.com/essay-examples/the-punishment-for-curiosity-in-the-myth-of-pandoras-box-dqpEj2Ri