تجربۀ عرفانی در «موقعیّت های مرزی» و بازتاب آن در داستان طوطی و بازرگان

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسنده

دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

مثنوی معنوی مولانا، چنانکه از محتوای آن برمی­آید و اطّلاعات تاریخی مربوط به قصد و غرض گویندۀ آن نیز مؤیّد آن است، متنی «تعلیمی» است و هر متن تعلیمی در درجۀ نخست، محصول اطّلاعات، دانش و تراوشات ذهنیِ فرد گوینده و نویسنده و در درجۀ دوم برآمده از «هوشیاری و آگاهیِ پیشینی» مؤلّف است. با وجود این، در مثنوی، همچون غزلیّات شمس که گویندۀ آن بیشتر در سیطرۀ ناهوشیاری و قرار گرفتن در کشف و شهودهای ناب عرفانی است، جلوه­هایی از «تجارب و کشف و شهودهای عرفانی» را می­توان سراغ گرفت؛ به‌عبارت‌دیگر، مولانا در پاره­ای از تمثیلات مثنوی، با خلق موقعیّت­هایی، شخصیّت­ های داستانی خود را در معرض «تجربه ­های عرفانی و کشف و شهود» قرار می ­دهد. موقعیّت ­هایی که این شخصیّت ­ها وارد تجربۀ عرفانی می­شوند، بی­شباهت با «موقعیّت ­های مرزی/حدّی» (Boundary Situation) مدّ نظر فلاسفۀ اگزیستانسیالیست نیست. به نظر فلاسفۀ مذکور، آدمی در موقعیّت ­های خاصّی مستعدّ ایجاد تحوّل بنیادین در وجود خویش و استعلا یافتگی است. این موقعیّت ­ها می­توانند در اثر بحران ­های روحی و روانی، عجز و ناتوانی اساسی، مواجهه با پرسش­ های لاینحل، برخورد با افرادی شگفت، فربه­ شدگی بیش‌ازحد در یک وضعیّت معرفتی و عوامل دیگر به وجود آیند. داستان طوطی و بازرگانِ مثنوی، یکی از تمثیلات پیچیدۀ عرفانی است. در این داستان، یکی از قهرمانان اصلی آن، یعنی بازرگان، بعد از مواجهه با «مرگ تصنّعی» طوطی خود و از دست دادن آن، به‌عنوان بزرگ‌ ترین تعلّق ذهنی خود، در موقعیّت مرزی قرار می­گیرد و همین موقعیّت او را برای ورود به عالم تجارب عرفانی مهیّا می­کند. بازرگان، ضمن از سر گذراندن تجربۀ عرفانی دچار استحالۀ شخصیّتی (تولّد مجدّد) و استعلای شخصیّتی می­شود. در خوانشی دیگر، بازرگانِ این تمثیل، بازنمودِ بخشی از وجودِ مولانا و منعکس­کنندۀ تجارب عرفانی خود اوست که در مواجهه با شمس تبریزی، دچار تحوّل و استعلای شخصیّتی شده است. به این دلیل، در قسمتی از داستان، مولانا (راوی) با شخصیّت داستانی خود (بازرگان) چنان در هم ادغام می­شوند که به نفس واحدی تبدیل می­شوند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Mystical Experience in Boundary Situations and Reflections on Parrot and Bazargan Tale

نویسنده [English]

  • Ghodratollah Taheri
Shahid Beheshti University
چکیده [English]

Extended Abstract

Introduction

Parrot and Merchant Tale (طوطی و بازرگان) is the famous narratives of the eastern nations (India, Iran, Arabic). Rum has taken it from its earlier sources and re-created it. Mathnawi commentators have generally interpreted the anecdote based on the theory of "voluntary death". Among them, only Froozanfar has briefly mentioned the semantic relationship of this story with Rumi's private experiences. It seems that Rumi's private experiences, such as being in the Boundary situation and gaining mystical experience by meeting Shams Tabrizi, appears indirectly in this story. If the main theme of the story is how to go through the "fame and fame backdrop" that leads to "double birth", the narrator himself (Rumi) has followed this path with Shams Tabrizi's guidance. In this study, we want to analyze the boundary position of the merchant, the main character of the story, and his entrance into the mystical world. Moreover, we will show that Rumi is so intertwined with the merchant in parts of the story that one cannot distinguish between them.

Review of Literature

The story of the parrot and the merchant is one of the allegorical stories that has get the attention of many scholars. Jozov (1989) has described this story based on a mystical mystery. In addition to this book, Zarynkubbin (2007) has analyzed parts of its mystical hidden meanings and Purnamdaran (2001) conducted a mystical analysis. Tavakoli (2010) addressed the narrative aspects of the story and Taheri (2013) narrated the story based on Rumi's personal and private experiences. Najafi (2016) studied the textual codes of the story. Khanmohammadi et al. (2014) examined the allegorical aspects of the story and analyzed the symbolic roles of the story's characters during the discussion. Mohammadi and Baharvand (2012) also discussed how the story ends. As can be seen, the mystical experiences and character of merchant  have not been brought to the attention of scholars.

Method

Boundary situations and their importance in the fate of mankind have, more than any other philosophical view, been raised by existentialists. Man, with his freedom, will, choice, and responsible commitment to the results of his choices, is constantly forming into his being. Transcendentalism to existentialist philosophers, including its founder, Soren Kierkegaard, has another meaning as well, that is, the existence of a self-transcendent being leads to God. In this sense, the transcendent human becomes a divine human, and this is why existential philosophy bears similarities with Islamic mysticism, including the ideas of Rumi.
But does every human being follow the path of transcendence in its first sense (superior humanity) and in its second sense (divine human)? The answer of the existentialists is that not everyone follows this path. Only those who can transcend in both meanings can be placed in boundary situations. Boundary situations arise when a person on the path of life reaches a level of growth that shows signs of disengagement rather than as a result of an accident, encounter with a strange thing or situation, a severe impediment to one's existential nature. Challenges him, causing him a radical change. In boundary situations, one has to decide whether to rescue his or not that situation succumbs. Existentialists say that if the will, choice, and acceptance of the results of selective action take place, a fundamental change in one's life will take place, as if his future is unlike his past. Only then can one regain his "original existence”.

Results and Discussion

In the Rumi's parable, the merchant prepares himself for the conditions of entry into the boundary situation from the moment he accepts to deliver the parrot’s bohemian message to Indian parrot.
The messaging and death of one of the parrots is the beginning of merchant's entry into the boundary situation that will later transform his personality. Jailed Merchant’s Parrot Response to the death of an Indian parrot, brings Merchant into a new spiritual phase of life. The merchant must endure his "suffering from the despair of his beloved". A parrot for a merchant is everything. His companion is equal to his solitude; as if the merchant did not exist. Merchant has become an "insecure existence" with the parrot. It was as if he had lost his parrot. He must regain the infinite (God) through "leaving the finite", that is, the parrot. The fake death of the parrot creates an "anxiety" in the merchant, the result of which is to endure and overcome, to regain its original identity or its true existence. The merchant, while expressing anxious remarks, eventually recovers his "true self". After entering the boundary situation, the merchant enters into a mystical experience and exhibits one of the most sophisticated mystical experiences. The merchant's moods are so intertwined with narrator's moods that it becomes difficult even to identify parts of the narrator's story. The merchant has become another person when it comes to mystical experience. There are no more anxieties in him. He was at the frontier with the loss of the parrot. Anxiety brought him into a transformative experience. Merchant insists that he is no less than a parrot and must follow his path. The merchant lost the parrot, but by abandoning the finite, he gained the infinite God. The parrot had already become a veil and a distance between him and God.

Conclusion

The tale of the parrot and the merchant, unlike his simple plan, is one of the most complex allegorical stories in the East. In this story, Rumi puts one of the main characters (the merchant) in a boundary situation (the loss of a parrot) and this situation gives the merchant an important ontological possibility to go beyond his unmanageable existence. The merchant who had addicted to beautiful parrot had become an alien. Not only did he lose himself, but he had also neglected his God. In this tale, it is not just the parrot who has to die in order to escape merchant's prison, but the merchant himself must die of his own predecessor and restore his original existence by discovering his possessions. The new born merchant is aware of his own potential. The merchant of this story is Rumi himself. Rumi has strayed from his original self before meeting Shams Tabrizi, because of attention to fame. In this story, Rumi also seems to express his "life" in the language of allegory and in the labyrinth of a complex narrative.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mowlana Jalaleddin
  • Mathnawi Manavi
  • Mystical Experience
  • existentialism
  • Boundary Situations
  • Personal Transcendence
انقروی، اسماعیل. (1349). شرح کبیر انقروی. ترجمۀ عصمت ستّارزاده. جزء دوم از دفتر اوّل. تهران: چاپخانۀ میهن.
باربور، ایان. (1374). علم و دین. ترجمۀ بهاءالدّین خرّمشاهی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
پورنامداریان، تقی. (1375). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی؛ تحلیلی از داستان‌های عرفانی- فلسفی ابن سینا و سهروردی. چاپ چهارم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
پورنامداریان، تقی. (1384). گمشدۀ لب دریا؛ تأمّلی در معنی و صورت شعر حافظ. چاپ دوم. تهران: انتشارات سخن.
توکّلی، حمیدرضا. (1389). از اشارت‌های‌دریا؛ بوطیقای روایت در مثنوی. چاپ‌اوّل. تهران: انتشارات‌مروارید.
جمادی، سیاوش. (1392). زمینه‌ها و زمانۀ پدیدارشناسی. تهران: انتشارات ققنوس.
جیمز، ویلیام. (1343). دین و روان. ترجمۀ مهدی قائنی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
جیمز، ویلیام. (1393). تنوّع تجربه دینی. ترجمۀ حسین کیانی. چاپ دوم. تهران: انتشارات حکمت.
رینه، توما. (1385). «اضطراب هستی». ترجمۀ چیترا رهبر. مجلّۀ سمرقند. ش 13 و 14. صص 39-45
زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1386ب). نردبان شکسته. چاپ سوم. تهران: انتشارات سخن.
ژوزف، ادوارد. (1368). طوطیان؛ بحثی‌دربارۀ داستان طوطی‌ و بازرگان. چاپ دوم. تهران: انتشارات اساطیر.
سارتر، ژان پل. (بی‌تا). هستی و نیستی. ترجمۀ عنایت‌الله شکیباپور. نسخۀ الکترونیکی. مؤسّسۀ تهران: انتشارات شهریار.
سارتر، ژان پل. (1384). اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر. ترجمۀ مصطفی رحیمی. تهران: انتشارات نیلوفر.
طاهری، قدرت الله. (1392). روایت سرّ دلبران؛ بازجست تجربه‌ زندگی و تجارب تاریخی مولانا در مثنوی. چاپ اوّل. تهران: انتشارات علمی.
طلیعه‌بخش، منیره و علیرضا نیکویی. (1396). «معرفت و موقعیت‌های مرزی در مثنوی مولوی». دو فصلنامه ادبیات عرفانی دانشگاه الزهراء. سال نهم. شماره 16. بهار و تابستان 1396. صص 83- 116
عطّار نیشابوری، فریدالدّین. (1388). اسرارنامه. مقدّمه. تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی‌کدکنی. چاپ چهارم. تهران: انتشارات سخن.
فروزانفر، بدیع‌الزّمان. (1333). مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی. چاپ اوّل. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
فروزانفر، بدیع‌الزّمان. (1385). مولانا جلال‌الدّین محمّد مشهور به مولوی. تهران: انتشارات معین.
فروزانفر، بدیع‌الزّمان. (1373). شرح‌مثنوی شریف. ج اوّل‌و‌دوم. چاپ هفتم. تهران: انتشارات علمی-فرهنگی.
کیرکگور، سورن. (1385). ترس و لرز. ترجمۀ عبدالکریم رشیدیان. چاپ پنجم. تهران: نشر نی.
لامارک، پیتر. (1396). فلسفۀ ادبیات. ترجمۀ میثم محمّدامینی. چاپ اوّل. تهران: فرهنگ نشر نو.
مک‌کواری، جان. (1377). فلسفۀ وجودی. ترجمۀ محّدسعید حنایی کاشانی. تهران: انتشارات هرمس.
مک‌کواری، جان. (1396). مارتین هایدگر. ترجمۀ محمّدسعید حنایی کاشانی. تهران: انتشارات هرمس.
ملکیان، مصطفی. (1387). مشتاقی و مهجوری. چاپ سوم. تهران: نشر نگاه معاصر.
مولانا، جلال‌الدّین محمّد. (1393). فیه ما فیه. تصحیح بهمن نزهت؛ تهران: انتشارات سخن.
مولانا، جلال‌الدّین محمّد. (1393). مثنوی معنوی. مجلّد اوّل (دفتر اوّل و دوم). تصحیح مجدّد و ترجمه حسن لاهوتی. چاپ اوّل. تهران: میراث مکتوب.
نجفی، زهره. (1395). «بررسی و تفسیر رمزگان‌های متنی در داستان طوطی و بازرگان مثنوی». فنون ادبی. سال هشتم. ش ماره دوم (پیاپی15). تابستان. صص 191-200
وارنوک، مری. (1396). اگزیستانسیالیسم. ترجمۀ حسین کاظمی یزدی. چاپ اوّل. تهران: ماهگون.
وال، ژان. (1345). اندیشۀ هستی. ترجمه باقر پرهام. تهران: انتشارات کتابخانۀ طهوری.
هایدگر، مارتین. (1389). هستی و زمان. ترجمۀ عبدالکریم رشیدیان. چاپ اول. تهران: نشر نی.
یاری گل‌درّه، سهیل. (1392). «منبعی دیگر برای حکایت طوطی و بازرگان». گزارش میراث. دورۀ دوم. سال هفتم. شماره سوم و چهارم. مرداد-آبان 1392. ص 62.
یاسپرس، کارل. (1377). عالم در تفکّر فلسفی. ترجمۀ محمد عبادیان. چاپ اوّل. تهران: نشر پرسش.
یاسپرس، کارل. (1383). کوره راه خرد. ترجمۀ مهبد ایرانی‌طلب. چاپ دوم. تهران: نشر قطره.
CAPTCHA Image