بررسی شیوۀ پیوند «متن و شبکه» در قصۀ حمزه (تحریر کهن حمزه‌نامه)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسنده

• فواد مولودی

استادیار زبان و ادبیات فارسی. گروه مطالعات ادبی. پژوهشکدۀ تحقیق و توسعۀ علوم انسانی (سمت). تهران. ایران

10.22067/jls.2024.87512.1567

چکیده

مقالۀ حاضر، تأملی در متن «قصۀ حمزه» (تحریر کهن حمزه‌نامه) و نسبت آن با شبکۀ متون عیاری ـ پهلوانی است. از یکجانب، کوشیده‌ایم با تمرکز بر شکل متن موجود و شیوۀ محاکات در آن، مختصات اشکال متقدم و ناموجود آن را دریابیم و از جانبی دیگر، تلاش کرده‌ایم شیوۀ اتصال فرم این قصه به زمینۀ اجتماعی را نشان دهیم. این اتصال را با بحث در باب ایده‌های پیشینی و شبکۀ تخیل روایی پیگیری کرده‌ایم. برای این منظور، چهار مسأله را در نسبت با یکدیگر بررسی کرده‌ایم: نسبت حمزه بن عبدالمطلب قصه با حمزۀ آذرک؛ کلی‌گویی در محاکات و ضعف در دراماتیزه کردن قصه و تکرارهای روایی کم‌جاذبه؛ ردّپای اشکال ناموجود قصه به قراین متن موجود و ناهمگونی و ناهماهنگی روایی آن و اتصال ایده‌های پیشینی و الگوی زیرساختی این متن با شبکۀ متون عیاری ـ پهلوانی و تفاوت آن با متون دیگر در روساخت روایت و شیوۀ اجرا. در «قصۀ حمزه» چند ایدۀ پیشینی‌، بازنمایی و انضمامی شده‌اند: «هماهنگ شدن جهان»، «سازگاری پدران و پسران»، «طلب معشوق از سرزمین بیگانه»، «محوریت شاه/پهلوان در نظم اجتماعی»، «ورود تفکر عامه در روایت رسمی در قالب عنصر عیار»، «فهم‌ناشدگی مناسبات عینی و واقعی اقتصادی» و «ارجاع به زمان و مکان دیگر به‌منظور مصون ماندن از اعمال قدرت». علیرغم اتصال شبکه‌ای «قصۀ حمزه» با دیگر متون عیاری ـ پهلوانی، و هماهنگی آنها در انضمامی کردن ایده‌های مشترک پیشینی، این قصه در تنظیم و پرداخت روساخت و در شیوۀ اجرای مؤلفه‌های روایی، اختصاصاتی ویژه دارد.

کلیدواژه‌ها

• قصۀ حمزه
• متن و زمینه
• شبکۀ تخیل روایی
• محاکات
• شکل ناموجود

موضوعات

• ادبیات عامه

---

عنوان مقاله [English]

Exploring the Connections between Text and Texture in The Story of Hamzeh

نویسنده [English]

• Foad Moloudi

Assistant Professor in Persian Language and Literature, Institute for Research and Development in the Humanities (SAMT), Tehran, Iran

چکیده [English]

“The Story of Hamzeh” is considered an ancient version of Hamzehnameh produced after the Safavid era. This prose version is known as one of the oldest Ayyari-Pahlavi texts (epic and heroic texts) in the history of Persian literature. This study sought to examine the narrative heterogeneity of the work. It focused on the form to prove that the work is an outcome of historical and narrative mixture. The Story of Hamzeh is like t other Ayari-Pahlavi texts such as Samak Ayyar and Bighmi’s Darabnameh, specially in terms of formation and prior foundational ideas. The study showed that among the recurring themes represented and flourished in The Story of Hamzeh are the harmonization of the world; the compatibility between fathers and sons; seeking the beloved from a foreign land; the centrality of the king/pahlavan in the social order; the integration of popular thought into the official narrative through the Ayyari element (chivalry element). Despite the underlying interconnection between The Story of Hamzeh and other Ayyari-Pahlavi texts, this work possesses distinctive features in terms of its surface structure and narrative components.

کلیدواژه‌ها [English]

• The Story of Hamzeh
• Text and Context
• Network of Narrative Imagination
• Similes
• Non-existent Form

مراجع

آیدنلو، س. (1390). فرضیه‌ای دربارۀ مادر سیاوش، در کتاب به فرهنگ باشد روان تندرست، فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص 96 ـ 116.

ابن اثیر، ع. (1409 ق). اسدالغابه فی معرفه الصحابه، جلد 3، تحقیق محمد ابراهیم البنا، دارالفکر.

ابن حبیب، م. (1405 ق). کتاب المنمّق فی أخبار قریش، تحقیق خورشید احمد فاروق، عالم الکتب.

ابن سعد، م. (1410 ق). الطبقات الکبری، جلد 5، دارالکتب العلمیه.

ابن هشام. (1375 ق). السیره النبویه، جلد 1، تحقیق مصطفی سقا، مطعبۀ مصطفی البابی.

اصفهانی، ا. (1368 ق). مقاتل الطالبین، چاپ احمد صقر.

افشاری، م. (1388). فیروزشاه‌نامه (دنبالۀ داراب‌نامه بر اساس روایت محمد بیغمی)، مقدمۀ مصحح، به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری، نشر چشمه.

ایوتادیه، ژ. (1390). جامعه‌شناسی ادبیات و بنیان‌گذاران آن، در کتاب درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات، (گزیده و ترجمۀ م، ج، پوینده)، نقش جهان مهر. صص 81 ـ 115.

باختین، م. (1373). دربارۀ رابطۀ زیربنا و روبناها، در کتاب سودای مکالمه، خنده، آزادی، (گزیده و ترجمۀ م، ج، پوینده)، ارست. صص 94 ـ 105.

تاریخ سیستان. (1381). از مؤلف ناشناس ( تألیف در حدود 445 ـ 725)، به تصحیح ملک‌الشعرای بهار، به کوشش علی‌اصغر عبداللهی، دنیای کتاب.

جعفری قنواتی، م. (1393). مدخل «باران‌خواهی»، در دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران. جلد دوم، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.

خالقی مطلق، ج. (1388). یکی داستان است پر آب چشم. در کتاب گل‌رنج‌های کهن، به کوشش علی دهباشی، نشر ثالث.

خالقی مطلق، ج. (1397). نظری دربارۀ هویت مادر سیاوش، در کتاب سخن‌های دیرینه، به کوشش علی دهباشی، نشر سخن.

ذکاوتی قراگوزلو، ع. (1392). رموز حمزه و ماجراهای عمرو عیار، مقدمۀ مصحح، انتشارات معین.

ژیمنز، م. (1393). زیباشناسی چیست؟ (م، ر، ابوالقاسمی، مترجم)، ماهی.

سرکاراتی، ب. (1378). پری، تحقیقی در حاشیۀ اسطوره‌شناسی تطبیقی، در کتاب سایه‌های شکارشده، قطره. صص 1 ـ 26.

شعار، ج. (1347). قصۀ حمزه، مقدمۀ مصحح، انتشارات دانشگاه تهران.

صفا، ذ. (1391). تاریخ ادبیات در ایران، جلد 1، چاپ هجدهم، نشر فردوس.

طبری، م. (1387 ق). تاریخ طبری، جلد 5، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دارالمعارف.

 عبدالبرّ، ی. (1412 ق). الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، جلد 1، تحقیق علی‌محمد بجاوی، دارالجیل.

قصۀ حمزه. (1347). از مؤلف ناشناس، تصحیح جعفر شعار. دو جلد. انتشارات دانشگاه تهران.

گلدمن، ل. (1382). نقد تکوینی، (م، ت، غیاثی، مترجم)، نگاه.

گلدمن، ل. (1390). جامعه‌شناسی ادبیات، در کتاب درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات، (گزیده و ترجمۀ م، ج، پوینده)، نقش جهان مهر. صص 49 ـ 65.

لارنسون، د.، و سوئینگ‌وود، آ. (1399). جامعه‌شناسی ادبیات، (ش، بهیان، مترجم)، سازمان سمت.

لنار، ژ. (1390). جامعه‌شناسی ادبیات و شاخه‌های گوناگون آن. در کتاب درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات. (گزیده و ترجمۀ م، ج، پوینده)، نقش جهان مهر. صص 65‑81.

لوکاچ، گ. (1373). پژوهشی در رئالیسم اروپایی، )ا، اکبری، مترجم)، علمی و فرهنگی.

لوکاچ، گ. (1388). رمان تاریخی، (ش، بهیان، مترجم)، اختران.

مختاریان، ب. (1390) تهمینه (تهمیمه) کیست؟ پژوهشی در اسطوره‌شناسی تطبیقی، در کتاب به فرهنگ باشد روان تندرست، فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص 289 ـ 318.

 مزداپور، ک. (1371). افسانۀ پری در هزار و یک شب، در کتاب شناخت هویت زن ایرانی در گسترۀ پیش‌تاریخ و تاریخ، به کوشش شهلا لاهیجی و مهرانگیز کار، روشنگران. صص 290 ـ 348.

مزداپور، ک. (1383). نشانه‌های زن ـ سروری در چند ازدواج ایرانی در شاهنامه، در کتاب داغ گل سرخ و چهارده گفتار دربارۀ اسطوره، اساطیر.

واقدی، م. (1409 ق). کتاب المغازی. جلد 1، تحقیق مارسدن جونز. چاپ سوم، دار الأعلمی.

همرمایستر، ک. (1399). سنت زیباشناسی آلمانی، (م. ر، ابوالقاسمی، مترجم)، چاپ دوم، ماهی.

یعقوبی، ا. (بی‌تا). تاریخ یعقوبی، جلد 2، دار صادر.

Hanaway, W, L. (1970). Persian Papular Romances befor the Safavid Period. Columbia University thesis. Retrived April 29, 2024, from: https://ia904501.us.archive.org/6/items/hanaway-1970-persian-popular-romance/Hanaway_1970_Persian_Popular_Romance.pdf.