Analyzing the Discourse in Ahmad-e Jm’s Ons al-Tebn

Document Type : Research Article

Authors

• Seyyed Mohammad Ostovar Nameghi
• Seyed Mahdi Zarghani
• Mahmoud Reza Ghorban Sabbagh

Ferdowsi University of Mashhad

10.22067/jls.v49i1.59697

Abstract

The present article has adopted a critical discourse perspective to study Ahmad-e Jām’s Ons al-Tāʾebīn. Ahmad-e Jām (b. 1049 AD in Nāmaq, near Toršīz, Khorasan; d. 1141AD) was one of the mystics of Khorasan, Iran. Traces of cultural transition can be found in his works and Ons al-Tāʾebīn is his masterpiece. The book mainly criticizes the official mysticism of the writer’s time. The cult which had been formed in Nishapur, the political center of the time, did not recognize the dissident voices. One can well think that the sole motive for writing the book was basically to challenge the same dominant ideology.
2. Discussion
Late 5th and early 6th centuries AH witnessed a cultural transition and a disruption of the order of discourse. Ons al-Tāʾebīn was created in the same discursive milieu and it reflected the ambience of change in this period. During the writer’s lifetime, Hanafi and Shafi, two schools of Sunni jurisprudence, were popular in Nishapur. Before the time of Nizam al-Mulk, the Persian scholar and vizier of the Seljuk Empire, many of the Sufis in this center had Hanafi leanings. There was a compatibility between jurisprudence and Sufism at the time; however, when Nizam al-Mulk took hold of power, the balance was tipped in favor of Shafis and this time there appeared a kind of harmony between Sufism and Shafi jurisprudence.
Meanwhile, the scholars of Islamic scholastic theology (Kalam) were active and Ashʿari scholastic theology was gradually casting its shadow on Khorasan. The official mysticism of the time adjusted itself with scholastic theology. Nizam al-Mulk and other representatives of political power adapted themselves to the trio and were integrated as the fourth element of the new order of discourse.
The integration of politics, mysticism, Sahfi jurisprudence, and Ashʿari scholastic theology were the principal elements of the new order of discourse. This naturally pushed Shia jurisprudence, scholastic theology, and Karrami Sufism to the margins. Ahmad-e Jām who favored Karramiyya expressed his disapproval against official Sufism. In his Ons al-Tāʾebīn, he sets the two Sufist discourses against each other: one strongly committed to sharia and the other one which had a utilitarian attitude using sharia as a means to its ends. The first one can be termed as the “committed” approach and the other as the “non-committed” one. He strongly praised the first and dispraised the second.
Different strategies adopted in his Ons al-Tāʾebīn reveal his attitude in this regard; among them one can refer to naming and describing, allusion to historical events, representation of time and place, authoritative documentation, linguistic emotionalism, metaphorization, and other techniques. He criticizes the philosophers of his time; however, he has a high regard for the kind of logic which serves Shari'ah. Although he did not approve of official Karrami sect, he endorses their ideology both overtly and covertly.

Keywords

• Keywords: Ons al-tāʾebīn
• Ahmad-e Jām
• Discourse Alalysis
• Mysticism and Sufism

---

References

قرآن کریم

ابن اثیر، عزیزالدّین ابوالحسن علی ابن ابی الکرم شیبانی. (1368). تاریخ کامل؛ تاریخ بزرگ اسلام و ایران. ج 10. ترجمۀ علی هاشمی حایری و ابوالقاسم حالت. تهران: علمی.

ابن اثیر، عزیزالدّین ابوالحسن علی ابن ابی الکرم شیبانی. . (1407 ق.). الکامل فی التاریخ. راجعه و صححه محمد یوسف الدقاق. بیروت: دارالکتب العلمیۀ.

ابن اسفندیار، بهاالدین محمد بن حسن بن اسفندیار کاتب. (1366). تاریخ طبرستان. به تصحیح عباس اقبال. چاپ دوم. تهران: کلالۀ خاور.

ابن‌جوزی، عبدالرحمان‌ بن‌ علی. (1415 م.). المنتظم فی تواریخ ‌الملوک و الامم. بیروت: دار الفکر.

ابن حوقل، محمد بن حوقل. (1345). سفرنامۀ ابن حوقل. ایران در صورة ‌الارض. ترجمۀ جعفر شعار. تهران: ب‍ن‍ی‍اد ف‍ره‍ن‍گ‌ ای‍ران‌‏.

ابن خلکان، ابی‌العباس شمس‌الدین ‌احمد بن ‌محمد بن ‌ابی بکر. (1381). وفیات الاعیان و ابناء الزمان. ترجمۀ احمد بن محمد. ارومیه: دانشگاه ارومیه.

ابن عساکر. ( ۱۳۴۷ق.). تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری. چاپ حسام الدین قدسی. قاهره.

ابن عساکر. (1399 ق.). تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری. چاپ دوم. دمشق: دارالفکر.

ابواسحاق شیرازی. (1401ق./1982م.). طبقات الفقهاء. ج1.به کوشش احسان عباس. بیروت.

ابواسحاق شیرازی .(1419ق.). الاشاره الی مذهب اهل الحق. تحقیق محمّد زبیدی. دار الکتاب العربی.

احمد جام. (1347). مفتاح النجات. تصحیح علی فاضل. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

احمد جام. (1355). روضة المذنبین. تصحیح علی فاضل. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

احمد جام. (1368). منتخب سراج السائرین. تصحیح علی فاضل. مشهد: آستان قدس رضوی.

احمد جام. (1387). کنوز الحکمه. پژوهش علی فاضل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

احمد جام. (1389). سراج ‌السائرین. مقدمه، تصحیح و توضیح حسن نصیری جامی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

احمد جام. (1390). انس التائبین. تصحیح علی فاضل. تهران: توس.

استوار نامقی، سید محمد. (1392). «مراتب معرفت شناسی و نظرگاه احمد جام نامقی». فصلنامۀ ادب و عرفان همدان. بهار. ش 14. صص 165-146.

بغدادی، عبد القاهر. (بی‌تا). الفرق بین الفرق. به کوشش محمد بدر. قاهره: نشر محمد صبیح واولاده.

بکائیان، هادی. (1392). نیشابور در عصر ترکان. مشهد: مرندیز.

بنداری اصفهانی، ابوالفتح بن علی بن محمد. (2536/1356). تاریخ سلسلۀ سلجوقی. زبدۀ ‌النّصره و نخبۀ ‌العصره. ترجمۀ محمدحسن جلیلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

بهمنی مطلق، یدالله؛ خدادادی، محمد. (1389). «تحلیل افکار و معرفی آثار شیخ احمد جام». فصلنامۀ تخصصی عرفان. س 6. ش 24. تابستان. صص 136-115.

بهمنی مطلق، یدالله؛ خدادادی، محمد. (1390). «تحلیل ساختار زبانی نثر عرفانی شیخ احمد جام بر اساس کنوز الحکمه و انس التائبین». فصلنامۀ تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). س 4. ش 3. پاییز. صص 230-217.

جامی، ابوالمکارم بن عطاء الملک. (1336). خلاصة المقامات. قندهار.

جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر. (1375). ترجمۀ تاریخ یمینی. به اهتمام دکتر جعفر شعار. تهران: علمی و فرهنگی.

جعفریان، رسول. (1386). تاریخ تشیّع. تهران: علم.

جوزجانی، منهاج‌الدین سراج. (1342). طبقات ناصری. تصحیح عبدالحی حبیبی قندهاری. کابل: انجمن تاریخ افغانستان.

جوینی، عطاملک. (1329). تاریخ جهانگشا. تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی. لیدن: مطبعۀ بریل.

جیهانی، ابوالقاسم بن احمد. (1368). اش‍ک‍ال‌ ال‍ع‍ال‍م. ‌ ت‍رج‍م‍ه‌ ع‍ل‍ی ‌ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍س‍لام‌. ب‍ا م‍ق‍دم‍ه‌ و ت‍ع‍ل‍ی‍ق‍ات‌ ف‍ی‍روز م‍ن‍ص‍وری‌. تهران: به نشر.

حاکم نیشابوری. (1375). تاریخ نیشابور. ترجمۀ خلیفۀ نیشابوری. تصحیح شفیعی کدکنی. تهران: آگه.

حائری، عبدالهادی. (1368). ایران و جهان اسلام. مشهد: آستان قدس رضوی.

حموی، یاقوت‌‌ بن عبدالله. (1995 م.). معجم‌البلدان. ج 10 و 15. بیروت: دار صادر.

خواجه ‌نظام‌الملک توسی. (1372). سیاست‌نامه. تصحیح جعفر شعار. چاپ پنجم. تهران: بنیاد.

ذهبی، محمد بن احمد. (۱۴۰۳ق./۱۹۸۳م.) سیر اعلام النبلاء. به کوشش شعیب ارنؤوط. بیروت.

ذهبی. (1411). تاریخ اسلام. بی جا: دار الکتاب العربی.

راستگو، سید محمد. (1370). «شیخ جام در انس التائبین». آینۀ پژوهش. س 1. ش 6. صص 48-26.

رازی، فخرالدین محمد بن عمر. (1413 ق.). اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین. تحقیق محمد زینهم محمد عزب. قاهره: مکتبه مدبولی.

راوندی، محمد بن علی بن سلیمان. (1363). راحة الصّدور و آیة السّرور. به سعی و اهتمام محمد اقبال. چاپ دوم. تهران: علی‌اکبر علمی.

رحمتی، محمدکاظم. (1380). «پژوهشی دربارۀ کرامیه». کتاب ماه دین. تهران: خانۀ کتاب.

روحی، علیرضا. (1393). «مذهب در خراسان عصر سلجوقی». پژوهش‌نامۀ تاریخ‌های محلی ایران. س 2. ش 2. بهار و تابستان. صص 67-50.

زرقانی، سید مهدی. (1388). تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی. تهران: سخن.

سبکی، تاج‌الدین ابونصر. (1964 م.). طبقات الشافعیه ‌الکبری. ج 3 و 4. تحقیق عبدالفتاح محمد حلو. محمود محمد الطناجی. طبعه الحلبی.

سبکی، تاج‌الدین ابونصر. (1966 م.). طبقات الشافعیه ‌الکبری. ج 1، 2، 4 و 5. تحقیق عبدالفتاح محمد حلو. محمود محمد الطناجی. طبعه الحلبی.

سمعانی، عبدالکریم ابن محمد. (1382ق./1962م.). الانساب. حیدرآباد دکن.

سمعانی، (1988 م.). الانساب. تعلیق عبدالله عمر البارودی. بیروت: دار الجنان.

سنائی، مجدود بن آدم. (1393). دیوان حکیم سنائی. تصحیح محمدرضا برزگر خالقی. تهران: زوار.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1393). درویش ستیهنده. تهران: سخن.

‌‌ شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1373). «سفینه‌ای از شعرهای عرفانی قرن چهارم و پنجم». جشن نامۀ استاد ذبیح الله صفا. صص 457-455.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (پاییز 1373و بهار 1374). «روابط شیخ جام با کرّامیان عصر خویش». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم. س 2. ش 8-6. صص 35-32.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1377). «چهرۀ دیگر محمد بن کرام سجستانی». ارج‌ نامۀ ایرج. به کوشش محسن باقرزاده. به خواستاری و اشراف محمدتقی دانش‌پژوه و عباس زریاب خویی. ج2. تهران: توس. صص114-61.

شهرستانی. (1361). الملل و نحل. به کوشش محمدرضا جلالی نایینی. تهران: اقبال.

علم‌الهدی، سید صفی‌الدین مرتضی بن داعی بن قاسم حسنی رازی. (1364). تبصرۀ العوام. تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران: اساطیر.

غزنوی، سدیدالدین محمد. (1384) مقامات ژنده پیل. به اهتمام حشمت مؤیّد. چ سوم. تهران: علمی و فرهنگی.

فارسی، الحافظ ابوالحسن.عبدالغافر بن اسماعیل. (1362 ش./ 1403 ق.). تاریخ نیسابور، المنتخب من السیاق. تصحیح کاظم محمودی. قم: جماعۀ المدرسین فی الحوزة العلمیه.

فارسی، عبدالغافر. (1363). تاریخ نیسابور المنتخب من السیاق. گردآوردة ابراهیم صریفینی. قم: جماعۀ المدرسین فی الحوزة العلمیه فی قم المقدسه.

فاضل، علی. (1373). نقد و تحلیل آثاراحمد جام نامقی. تهران: توس.

فاضل، علی .(1383). کارنامۀ احمد جام نامقی. تهران: توس.

قربان‌پور آرانی، حسین؛ حیدری رامشه، ناهید. (1393). «از کرامات تا خرافات با تأکید بر اسرار التّوحید و مقامات ژنده پیل». فصلنامۀ ادیان و عرفان. س 47. ش 2. پاییز و زمستان. صص314-283.

قزوینی رازی، عبدالجلیل. ( 1358). النقض. تصحیح سید جلال‌الدین محدث ارموی. تهران: انجمن آثار ملی.

قشیری، ابوالقاسم. (1385). رسالۀ قشیریه. ترجمۀ ابوعلی حسن بن عثمان. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر چاپ نهم. تهران: علمی و فرهنگی.

کریمیان، حسین. (1340). طبرسی و مجمع البیان. تهران: دانشگاه تهران.

کمالی، مریم؛ آزاد ارمکی، تقی. (1391). «مشروعیت سیاسی و ساختار قدرت در دورۀ سلجوقیان» جامعه‌شناسی تاریخی. دورۀ 4. شمارۀ 2. پاییز و زمستان. صص143-117.

مادلونگ، ویلفرد. (1377). تاریخ فرق اسلامی. ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: اساطیر.

محمد بن منور میهنی. (1376). اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران:آگاه.

مدنی، امیرحسین. (1391). «احمد جام، از افسانه تا حقیقت». مطالعات عرفانی (مجلۀ علمی پژوهشی). ش 16. پاییز و زمستان. صص240-217.

مدنی، امیرحسین؛ کهدویی، محمدکاظم؛ ملک ثابت، مهدی. (1389). «شیخ احمد جام و افسانۀ کرامات». ادب پژوهی گیلان. ش 13. پاییز. صص 108-85.

مستعلی پارسا، غلامرضا و شمس، حامد. (1393). «قدرت و سلطنت معنوی اولیا در نگاه احمد جام». متن‌پژوهی ادبی. سال 18. ش 62. پاییز. صص81-59.

مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمّد. (1366). ش‍رح‌ ال‍ت‍ع‍رف‌ ل‍م‍ذه‍ب‌ ال‍ت‍ص‍وف: نور المریدین و فضیحۀ المدّعین. با تع‍ل‍ی‍قات‌ م‍ح‍م‍د روش‍ن‌. ج 4. چاپ دوم. تهران: اساطیر.

مقدسی، ابوعبدلله محمد بن احمد. (1385). احسن‌التقاسیم فی معرفۀ الاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی. تهران: کومش.

مطهری، حمیدرضا؛ اسماعیل‌زاده، صدرالله. (1394). «کارگزاران شیعۀ امامیه در دستگاه حکومتی سلجوقیان». دوفصلنامۀ علمی-ترویجی سخن تاریخ. سال 9. شمارۀ 21. بهار و تابستان. صص46-31.

منتجب‌الدین، ابوالحسن علی بن عبیدالله ابن بابویه رازی. (1404 ق.). فهرست اسماء علماء الشیعه و مصنفینهم. تصحیح عبدالعزیز طباطبایی. قم: مجمع الذخائر الاسلامیه.

منتجب‌الدین، بدیع اتابک جوینی. (1329). عتبه الکتبه. تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال. تهران: شرکت سهامی چاپ.

مؤیّد سنندجی، حشمت. (1378). «طاووس علیین؛ دربارۀ ژنده‌پیل احمد جام و شیخ ابوسعید ابوالخیر». مجلۀ ایران‌شناسی. ش 43. صص 749-742.

نظام‌الملک، ابوعلی حسن طوسی. (1372). سیرالملوک (سیاست‌نامه). به اهتمام هیوبرت دارک. تهران: علمی و فرهنگی.

نظامی ‌عروضی سمرقندی، احمد بن عمر بن علی. (1332). چهار مقاله. تصحیح محمد قزوینی. چاپ سوم. تهران: زوار.

نووی، یحیی بن شرف. (بی‌تا). تهذیب الاسماء و اللغات. قاهره: اداره الطباعه المنیریه.

نیشابوری، ظهیرالدین. (1332). سلجوقنامه. تهران: کلاله خاور.

هجویری، علی بن عثمان. (1383).کشف المحجوب. تصحیح محمود عابدی. تهران: سروش.

همایی، جلال‌الدین. (1368). غزالی نامه. تهران: هما.

Fairclough, N. (2002). Critical Discourse Analysis. Vol. 2. London: Longman.

Jeffries, L. (2010). Critical Stylistics. The Power of English. Houndmils, Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Laclau and Moffe. (2001). Hegemony and Socialist Strategy. Toward a Radical Democratic Politics, p. London: Verso publishing.