بررسی صفات و خویشکاری‌های دیوان در مجموعه روایات فردوسی‌نامه

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسنده

دانشگاه حضرت نرجس (س) رفسنجان

چکیده

فردوسی‌نامه مجموعه‌ای از روایات شفاهی/مردمی از شاهنامه است که سال‌ها پیش به همّت سیّد ابوالقاسم انجوی ‌شیرازی در سه مجلّد گردآوری شد. این مجموعه دربردارندۀ روایاتی دربارۀ قهرمانان شاهنامه و دیگر متون پهلوانی ایران است که در میان تودۀ مردم رواج داشته است. اگرچه ساختار داستان‌های فردوسی‌نامه اغلب بر پایۀ متون منظوم حماسی ایران است، شماری باورها و دیدگاه‌های عامیانۀ مردم نیز در آن نفوذ کرده و گاهی ساختار یک روایت، آن‌چنان دگرگون گشته است که تشخیص آن از خاستگاه و هستۀ اصلی آن دشوار است. متاسّفانه این مجموعۀ ارزشمند تا کنون کمتر مورد توجّه پژوهشگران قرار گرفته‌ و دربارۀ ساختار روایات و نیز هستۀ اصلی آن تحقیق مستقلی انجام نشده است؛ حال آن ‌که بسیاری از روایات این کتاب، از منظرهایی مانند فولکلورشناسی، اسطوره‌شناسی، جامعه‌شناسی و برخی علوم مرتبط به آن حایز اهمیت است. یکی از بن‌مایه‌های اساطیری پربسامد این کتاب، حضور پررنگ و چشمگیر دیوان است. در این مجموعه، اغلب هریک از دیوان با ویژگی‌های منحصر به فردی ظاهر می‌شوند و هریک دارای خویشکاری‌های مهمّی هستند. در این مقاله صفات و خویشکاری‌های این دیوان را بررسی می کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Characteristics and Tasks of Demons in the Narrations of Ferdowsinameh

نویسنده [English]

  • Reza Ghafouri
University of Narjes Rafsanjan
چکیده [English]

:
1. Introduction
Ferdowsinameh is as a set of oral narrations from Shahnameh which were compiled many years ago in three volumes by Seyyed Abolqasem Enjavi Shirazi. This work includes some narrations about the heroes of Shahnameh and other Iranian epic texts which were popular among most people.
Although the structure of the stories of Ferdowsinameh are often based on the Iranian epic poetic texts, some of the popular public beliefs and attitudes have also influenced it and sometimes, the structure of a narration has changed into the extent that it is difficult to associate it with its origin. Unfortunately, this invaluable collection has not been thoroughly studied by researchers and there has been no independent research on the structure of its narrations and also its main core, although many of the narrations in this book are of high significance in studies related to Folklore, Mythology, Sociology and other similar fields of study.
One of the mythological motifs of this book which has a high frequency is the significant presence of demons. In this collection, each demon often appears with unique features and each of them has important tasks. The current study aims to study the characteristics and tasks of these demons.
2. Methodology
In this article, the main characteristics and traits of demons would be investigated through an analytical method and the following points will be discussed:
1. What are the most important features of demons in the narrations included in Ferdowsinameh?
2. Are the characteristics of demons in the narrations of Ferdowsinameh derived from heroic texts or not?
3. What is the impact of popular culture on the transformation of the structure of Iranian mythological stories?
3. Discussion
"Demons" are one of the manifestations of evil in Persian mythology and they can be traced back to the ancient Sanskrit and Avestan texts, followed by contemporary folktales. The word "demon" has been used in Middle Persian (dēw), ancient Persian (daiva) and Avestan (daēva), whose equivalent Sanskrit word is (devá), meaning "God" (Molaei, 2007, p. 253).
"Demons" were in fact a number of pre-Zoroastrian Aryan Gods who were later taken to mean the lord of falsehood and aberration; but the word "demon" still retains its original meaning among other Indo-European nations and the Latin (dues), Greek (zeus) and French (dieu) are all cognate with the Persian and Pahlavi word "demon" and the Avestan word daēva. Furthermore, among Indian religions, the Sanskrit word deva is still commonly used to refer to "Lord and God".
The demons are not only used in Avesta, some of the Achaemenes inscriptions and many Pahlavi writings, but they are also seen in a number of national epics and folktales. However, in Avesta and Middle Persian texts, demons have a non-objective personality, but in national epics, especially in Shahnameh, they are depicted as earthly beings only with different physical characteristics.
According to Shahnameh, the original race of demons traces back to the devil. They are large human-like creatures that have two legs and two hands and are often described as being black. They also have some animal-like characteristics such as full body hair similar to sheep, a head like a lion or an elephant, boar-like teeth and long hair. According to some studies, these features are derived from the body of the devil, magical elements, the human imagination about Supernatural demons and giant men.
Based on the reports of Shahnameh, one finds out that demons have had a governmental system, leader, generalissimo and army troops and they have even been stronger than human beings. Furthermore, the most interesting point in the community of demons is their cultural system. As a result of the military domination of Tahmoores over the demons, their culture passed on to humans. The most prominent cultural feature of demons which reflects their thoughts is their complex writing system. This system is indicative of their high intellectual level.
By studying the Iranian epic literature from a mythological perspective, one realizes that Demons have a salience role and presence in the narrations included in Ferdowsinameh. In these narrations, the demons can be placed in three major groups:
1. The demons who are present in Shahnameh and some heroic texts. There are eight different types of such kind of demons: White demon, Akvan demon, Black demon, Arjang demon, Owlad demon, Qavvas demon, Farhang demon and Barkhias demon.
2. New demons whose names are not mentioned elsewhere. These demons include two categories: a) the demons who have been made a name and there are ten of them: Riman demon, Archang demon, Owrang demon, Hushange Chehel dast demon, Afghoun demon, Qour demon, Marzban demon, Foolad zereh, desert giant, giant wonders. b) Those demons who are named based on their physical characteristics such as Double-header demon, twelve headed demon, one-eye demon and son of white demon.
3. The kings and champions who have a demon-like character based on the Iranian mythology; Zahhak, Afrasiab, Rostam e Kolhdast and zal.
Conclusion
Based on the foregoing, it can be concluded that some features and tasks of demons such as "ugly ", "evil and aggressor", "reverser", "transformer", "kidnapping Girls" which can be seen in Iranian mythology also exist in the oral narrations of Shahnameh, but since these stories have passed from one generation to another and they were popular among people, some elements of folktales have also been inserted into them, such as "having a number of heads and hands" ," taking an oath and being loyal to it" and "serving the people".
Over time and with the spread of heroic tales among the masses, the original forms of some myths were forgotten and some stories appeared that were often imitations of ancient stories with the only difference that the hero/villain had a different name and appearance, but his destiny was the same as the destiny of the hero/villain in ancient mythology. Furthermore, some Islamic elements entered the structure of these stories which rooted back to the beliefs of the inhabitants of lands in which the stories originated.

کلیدواژه‌ها [English]

  • demon
  • Ferdowsinameh
  • Shahnameh
  • Myth
  • Folklore
آذر افشار، احمد. (1380). افسانه‌های آذربایجان. چاپ هفتم. تهران: ابجد.
آموزگار، ژاله. (1391). «ضحاک». دانشنامۀ‌ زبان و ادب فارسی. جلد 4. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
آیدنلو، سجّاد. (1382). « نشانه‎های سرشت اساطیری افراسیاب در شاهنامه». پژوهش‎های ادبی. ش 2. صص 7- 36.
آیدنلو، سجّاد. (1383). «بررسی فرامرزنامه». نامۀ پارسی. س 9. ش 2. صص 175-198.
آیدنلو، سجّاد. (1384 الف). «افراسیاب». دانشنامۀ‎ زبان و ادبیات فارسی. جلد 1. تهران: فرهنگستان زبان و ادب ‌فارسی.
آیدنلو، سجّاد. (1384ب). «ترنج بویا و به زرّین». رشد آموزش زبان و ادب فارسی. ش 73. صص 58-61.
آیدنلو، سجّاد. (1387). «پیشینۀ مکتوب و چندصدسالۀ برخی روایات مردمی/ شفاهی شاهنامه».    فرهنگ مردم. س 7. ش 24 و 25. صص 74- 83
آیدنلو، سجّاد. (1388). «نکته‌هایی از روایات پایان کار ضحّاک». کاوش‌نامه. س10. ش 18. صص 9-48.
آیدنلو، سجّاد. (1390). دفتر خسروان. برگزیدۀ شاهنامۀ فردوسی. تهران: سخن.
اسدی توسی، ابونصر. (1354). گرشاسبنامه. به کوشش حبیب یغمایی. تهران: [بی‌نا].
اسکندرنامه؛ روایت فارسی از کالیستنس دروغین. (1387). به کوشش ایرج افشار.  تهران: چشمه.
اکبری مفاخر، آرش. (1386). «اسطورۀ دیوان نخستین در شاهنامه». مطالعات ایرانی. س 6.  ش 12. صص 21-33.
اکبری مفاخر، آرش. (1387). «دیوان در متون اوستایی و فارسی باستان». مطالعات ایرانی. س 7. ش 14. صص 51-63.
اکبری مفاخر، آرش. (1388). «دیوان در متون پهلوی». مطالعات ایرانی.  س8. ش 15. صص 41-54.
اکبری مفاخر، آرش. (1389). «هستی شناسی دیوان در حماسه‌های ملّی بر پایۀ شاهنامۀ فردوسی». کاوش‌نامه. س 11. ش 21. صص 61-87.
الول ساتن، ل. پ. (1388). قصّه‎های مشدی گلین خانم. تهران: مرکز.
انجوی شیرازی، سیّد ابوالقاسم. (1369). فردوسی‌نامه. چاپ سوم. 3 جلد. تهران: علمی.
انجوی شیرازی، سیّد ابوالقاسم. (1388). گل به صنوبر چه کرد؟. تهران: امیرکبیر.
اوشیدری، جهانگیر. (1386). دانش‌نامۀ مزدیسنا. چاپ چهارم.  تهران: مرکز.
ایرانشان بن ابی‌الخیر. (1370). بهمن‌نامه. تصحیح رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.
ببر بیان. (1394). هفت منظومۀ حماسی. تصحیح رضا غفوری. تهران: میراث مکتوب.
برزگر خالقی، محمّدرضا. (1379). «دیو در شاهنامه». فنون ادبی. ش 13. صص 76- 100.
بیغمی، محمّد. (1381). داراب ‎نامه. تصحیح ذبیح‎الله صفا. تهران: علمی و فرهنگی.
بیغمی، محمّد. (1388). فیروزشاه نامه. به‌ کوشش ایرج افشار و مهران افشاری. تهران: چشمه.
پورآلاشتی، حسن؛ قلی‌زاده‌پور، حسین. (1385). «بررسی مفهوم دیو از اوستا تا شاهنامه». نشریۀ زبان و ادبیات دانشکدۀ‌ ادبیات و علوم انسانی سمنان. ش 16. صص 15-38.
پورداود، ابراهیم. (1386). «مهر». آناهیتا. به کوشش مرتضی گرجی. تهران: دنیای کتاب. جامع ‌الحکایات. (1390). به کوشش پگاه خدیش و محمد جعفری. تهران: مازیار.
جعفری، یونس. (1374). «واژۀ ناشناختۀ دیو در شاهنامۀ فردوسی». نمیرم از این پس که من زنده‌ام. تهران: دانشگاه تهران.
حاتم‌نامه. (1386). روایت اول: هفت سیر حاتم. به کوشش حسین اسماعیلی. تهران: معین.
خالقی ‌مطلق، جلال. (1372 الف). «معرفی قطعات الحاقی شاهنامه». گل رنج‌های کهن. تهران: مرکز.
خالقی ‌مطلق، جلال. (1372 ب). «یکی داستان است پر آب چشم». گل رنج‎های کهن.  تهران: مرکز.
خواجوی کرمانی. (1386). سام‌نامه. تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.
دریایی، تورج. (1377). «اهریمن و دیوان در متون پهلوی». ایران‌شناسی. س 10. ش 1. صص 124-126.
دوستخواه، جلیل. (1384). اوستا؛ کهن‌ترین سرودهای ایرانیان.  چاپ نهم. تهران: مروارید.
رستگار فسایی، منصور. (1379). اژدها در اساطیر ایران. تهران: توس.
رستگار فسایی، منصور. (1387). «تحلیل هرمونتیک داستان‌های دیوان در اساطیر و متون حماسی ایران». آفتابی   در میان سایه‌ای. به کوشش علیرضا مظفّری و سجاد آیدنلو. تهران: قطره.
رستگار فسایی، منصور. (1388). پیکرگردانی در اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رستم‌نامه. (1387). به‌ کوشش سجاد آیدنلو. تهران: میراث مکتوب.
رواقی، علی. (1390). فرهنگ شاهنامه. تهران: فرهنگستان هنر.
زند بهمن یسن. (1370). گزارش محمّدتقی راشد محصّل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سام‌نامه. (1392). تصحیح وحید رویانی، تهران: میراث مکتوب.
سرامی، قدمعلی. (1388). از رنگ گل تا رنج خار. چاپ سوم. تهران: علمی و فرهنگی.
سرکاراتی، بهمن. (1385 الف). «بنیان اساطیری حماسۀ ملّی ایران». سایه‌های شکارشده. تهران: طهوری.
سرکاراتی، بهمن. (1385 ب). «مروارید پیش خوک افشاندن». سایه‌های شکارشده. تهران: طهوری.
شهریارنامه. (1377). به ‌کوشش غلامحسین بیگدلی. تهران: پیک فرهنگ.
شیرویۀ نامدار. (1384). ویرایش علیرضا سیف‌الدینی. تهران: ققنوس.
صفا، ذبیح الله. (1352). حماسه‎سرایی در ایران. چاپ دوم.  تهران: امیرکبیر.
طاووسی، محمود و دیگران. (1387). ترکیب در شاهنامۀ فردوسی. شیراز: نوید.
طباطبایی، احمد. (1343). «دیو و جوهر اساطیری آن». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز. ش 16. صص 39-45.
طرسوسی، ابوطاهر محمّد. (1374). داراب‌نامه. به ‌کوشش ذبیح الله صفا. تهران: علمی و فرهنگی.
طرسوسی، ابوطاهر محمّد. (1380) . ابومسلم‌نامه. به ‌کوشش حسین اسماعیلی. تهران:  معین- قطره.
عطایی. ([بی تا] الف).  برزونامۀ ‌جدید. دست‎نویس ‌کتابخانۀ ‌پاریس به شمارۀ 1189.
عطایی. ([بی تا] ب). برزونامۀ جدید. نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی . به شمارۀ 62855.
غفوری، رضا. (1394). «نبرد قهرمان با اژدها در روایت های حماسی ایران». ادب پژوهی. ش 34.  صص 99-128.
غفوری، رضا؛ امینی، محمدرضا. (1393). «بررسی عناصر دینی و اندیشه های عرفانی در حماسۀ  جهانگیرنامه». کاوش‌نامه. ش 28. صص 293-316.
فرامرزنامه‌. (1382) . تصحیح مجید سرمدی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فرامرزنامۀ بزرگ. (1394). به کوشش ماریولین فان زوتفن و ابوالفضل خطیبی. تهران: سخن.
فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی ‌مطلق. تهران: مرکز دایرۀ ‌المعارف بزرگ اسلامی.
فره‌وشی، بهرام. (1381). فرهنگ زبان پهلوی. تهران: دانشگاه تهران.
قصّۀ امیرالمونین حمزه. (1362). تصحیح جعفر شعار. تهران: کتاب فرزان.
قصّۀ حسین کرد شبستری. (1388). به‌ کوشش ایرج افشار و مهران افشاری. تهران: چشمه.
قصّۀ نوش‌آفرین گوهرتاج. (1392). به کوشش اولریش مارزولف. تهران: به‌نگار.
کریستن سن، آرتور. (2535). آفرینش زیانکار در روایات ایرانی. ترجمۀ احمد طباطبایی. تبریز: دانشگاه تبریز.
کریمان، حسین. (1375). پژوهشی در شاهنامه. تهران: سازمان اسناد ملّی ایران.
کزّازی، میرجلال‌الدین. (1374).«نمادشناسی اسطوره ای در اسطورۀ ضحاک». نمیرم از این پس که من زنده‌ام. تهران: دانشگاه تهران.
گلی، احمد. (1386). «دیوان در شاهنامه». مجلۀ زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه سیستان و بلوچستان. س5. صص 153-172.
لانگ، اندرو. (1390). قصّه‌های پریان. کتاب قرمز. تهران: هیرمند.
مادح، قاسم. (1380). جهانگیرنامه. به‌کوشش ضیاءالدین سجادی. تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی  دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل.
محجوب، محمّدجعفر. (1387) ادبیات عامیانۀ ایران. چاپ چهارم. به کوشش حسن ذوالفقاری. تهران: چشمه.
مشتاق‌مهر، رحمان؛ آیدنلو، سجّاد. (1386). «که آن اژدها زشت پتیاره بود». گوهر گویا. س 1. ش 2. صص143-166.
منوچهرخان حکیم. (1384). اسکندرنامه. به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: میراث مکتوب.
منوچهرخان حکیم. (1388). اسکندرنامه. به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: سخن.
مهتدی، فضل‌الله. (1389). افسانه‎های کهن ایرانی. تهران: هیرمند.
مظفّریان، فرزانه. (1391).«اسطوره و قصه‌های عامیانه». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. دانشگاه آزاد تهران واحد جنوب. ش 28. صص 213-247.
مولایی، چنگیز. (1387).«دیو». دانش‌نامه زبان و ادب فارسی. جلد 3.  تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. هوپفنر، اینگه. (1386). افسانه‌های ایران زمین. تهران: ثالث.
Omidsalar, Mahmoud. (1995). “Div”. Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. NewYork. vol VII. pp 428- 431.
CAPTCHA Image