عطسه؛ تصویری اساطیری از انتقال روح

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

چکیده

یکی از معانی واژۀ «عطسه» در زبان و ادبیات فارسی «فرزند و نتیجۀ مشابه با نمونۀ اصلی» است. پژوهش حاضر در صدد یافتن پاسخی برای این پرسش است که «چه ارتباطی بین عطسه، زایایی و تولیدمثل وجود دارد؟». تصاویری که بر پایۀ پیوندی مجهول بین عطسه و مفهوم زایایی شکل گرفته‌اند، در زبان‌ ها و فرهنگ ‌های ملل دیگر نیز یافت می‌شوند. ریشه ‌یابی این تصاویر در اسطوره ‌های مربوط به آفرینش و زایایی، همچنین معجزات و کراماتی که به‌نوعی با این مسأله در ارتباط‌ اند، توجه ما را به این نکته جلب می‌کند که «عطسه» مانند تصاویر دیگری چون «پاشیدن بزاق» و «دمیدن»، یکی از تصاویر رایج انتقال روح در اساطیر دنیای باستان و متون  یهودی، مسیحی و اسلامی است که به ادبیات فارسی راه یافته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Sneezing: A Mythological Image of Reproduction

نویسندگان [English]

  • Alireza Hajian nejad 1
  • Negin Mojgani 2
1 Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 PhD Candidate in Persian language and literature, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Extended Abstract

Introduction

Reading the works of some Persian poets and writers such as Khaqani, Nezami, Beihaqi, etc. we face a rare usage of the word "sneezing" (عطسه) in a particular sense which is related to the concepts of reproduction and father son ralationship. In the explanatory notes on these works there is no comprehensive explanation elaborating on the reason for the poet or the writer’s usage of the word "sneezing" in this sense. Most of the scholars refered to some Islamic mtyhs but none of the myths make the relationship between sneezing and reproduction clear enough.
The fact that the word is used in the same sense in English and French idioms and expressions (both comparing a child who looks exactly like his father to the father’s spit), raises the question as to whether there is any ancient myth which can be considered as the origin of this particuar usage of "sneezing" in different languages? According to the studies of Horn (2004) and Gadalla (2018), who traced respectively the origin of the English and French idioms, the ralationship between Sneezing and reproduction has its roots in an ancient Egyptian myth. The goal of this study is to show how the ancient myth has transformed to appear as a metaphor in Persian literature.

Theoritical Framework

As Horn (2004), Gadalla (2018) and Frayer (2013) showed separatedly in their studies, the relationship between sneezing and fertility can be traced in different languages and cultures. Horn (2004) showed its examples in Italian, German, Portuguese, Greek, etc. He believed that it had originated from an ancient Egyptian myth according to which the God "Shu" begot his heir by sneezing and that is why his son was called "Tefnut" meaning "sneeze". The results of Gadalla's studies on the origin of the French expression corroborates this assumption.
Frayer (2013) explained that saliva played a significant role in many ancient myths depicting the scene of the very first creation. As he put it in his article, saliva, just like dust and clay, was an essential component of the creation. In this respect, breath, spit as well as sneeze are three main images of creation and reproduction in myths since all the three contain saliva.
In each language and culture, one of these three images dominated the other two. In ancient Greece, sneezing was considered sacred and divine. Aristotle believed that sneezing is related to soul as it comes out from head where soul is located in. Some African, American, Asian, and European superstitions stemmed from the belief that there is a relationship between sneezing and soul too. In Christian culture, the image of spitting was repeated in myths and the stories of the wonderworks of Jesus. In Islamic culture, although breath is the dominant image in creation scenes since according to The Holy Quran, God breathed out his soul to give life to Adam sneezing is considered sacred as well. It is believed that Adam sneezed following God's breath. It is also believed that cat was born when lion sneezed in Noah's ark, so there is a hint of relationship between sneeze, soul and creation/reproduction in Islamic culture, too. This relationship is highlighted particularely in Khagani's odes in 12th century. He repeatedely used "sneeze" as a metaphor for "child", "outcome" or "concequence" in his works.

Method

In this study, it was tried to find what the Persian metaphors using the image of "sneezing" to indicate "reproduction" have in common with the other idioms and expressions using the related images in the same way in other languages. Horn (2004) and Gadalla's (2018) studies had already brought it in light that such images have the same origin. Frayer showed also how the original metaphor showing parent's saliva as the ressource of reproductive power has ramified into three main metaphors (sneeze, breath, spit) in different cultures and literatures. Since the images used in Islamic culture and literature were ignored in the previous studies, examples from both Persian and Arabic texts were analayzed to find out to which branch they belong. They then were compared with those belonging to other branches.

Results

According to an ancient Egyptian myth , saliva is related to fertility. As breath, spit and sneeze, all contain saliva, they were used as the metaphors of "reproduction" in different cultures and some French, English, Italian, German, Portuguese, Greek expressions reflect the relationship between these three images and fertility. Having analyzed the images related to the metaphor cited above in Islamic culrure, we concluded that such relationship between the word "breath"/"sneeze" and reproduction exists in the latter culture, too.

Conclusion

In Islamic culture and Persian literature, the absolute dominant image among "breath", "spit" and "sneeze" (the three images related to fertility in different languages) is "breath". Evidently, the dominance of this image in Islamic literature is the natural corollary of the use of this image in the creation scene described by The Holy Quran, The image of "sneeze" also appears in some Islamic myths and Persian verses, specially in Khaqani's odes, to indicate "reproduction".

کلیدواژه‌ها [English]

  • sneeze
  • creation
  • soul
  • Myth
  • spittle
  • breathing
  • fertility
قرآن کریم.
ابوشهبه، محمد بن محد. (1408). الاسراییلیات و الموضوعات فی الکتب التفسیر. القاهره: مکتبة السنة.
استعلامی، محمد. (1387). نقد و شرح قصاید خاقانی (بر اساس تقریرات استاد بدیع الزمان فروزانفر). جلد اول. چاپ اول. تهران: زوار.
البوشنجی، شیخ ابوالحسن بن الهیصم. (1384). قصص الانبیاء. ترجمه محمد بن اسعد بن عبدلله الحنفی التستری. تصحیح سید عباس محمدزاده. چاپ اول. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
الدمیری، کمال الدین محمد بن موسی. (1362). حیاة الحیوان الکبری. مصر: مطبة مصطفی البابی الحلبی و اولاده.
الراوندی، قطب‌الدین. (1409). الخرایج و الجرایح. التحقیق و النشر فی مؤسسة الامام المهدی. الطبعة الاولی. قم: المطبعة العلمیة.
الزبیدی، سید محمد مرتضی الحسینی. (2004). تاج العروس من جواهر القاموس. تصحیح محمد محمد الطناحی. الجزء السادس عشر. کویت: مطبعة حومة الکویت.
السمرقندی، ابی لیث نصر بن محمد. (طبعة جدیدة مصححة). التنبیه الغافلین فی المؤعظة بأحادیث سید الانبیاء و المرسلین. بیروت: دارالمعرفة.
السیوطی، جلال‌الدین. (1424). الدّر المنثور فی التفسیر بالمأثور. تصحیح عبدلله بن عبد المحسن الترکی. الطبعة الاولی. القاهره: مرکز هجر للبحوث و الدراسات العربیة و الاسلامیة.
امام احمد بن محمد بن حنبل. (1374). المسند. شرحه و صنع فهارسه احمد محمد شاکر. الجزء 14. مصر: دارالمعارف.
ایرج‌پور، محمد ابراهیم. (1388). «شیوه‌ای نادر از تبرک و شفابخشی در متون عرفانی». مطالعات عرفانی. بهار و تابستان. شماره 9. 28-5.
برزگر خالقی، محمدرضا. (1395). شرح دیوان خاقانی. جلد اول. چاپ سوم. تهران: زوار.
بلخی، مولانا جلال‌الدین محمد. (1393). مثنوی معنوی. مجلد اول. آخرین تصحیح رینولد.ا. نیکلسون. تصحیح مجدد حسن لاهوتی. چاپ اول. تهران: میراث مکتوب.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین. (1392). تاریخ بیهقی. مقدمه، تصحیح، تعلیقات، توضیحات و فهرست‌ها محمد جعفر یاحقی. چاپ چهارم. تهران: سخن.
خاقانی، افضل‌الدین. (1391). دیوان. به کوشش ضیاءالدین سجادی. چاپ دهم. تهران: زوّار.
خلیقی، حسین. (1354). آفرینش و نظر فیلسوفان اسلامی دربارۀ آن. تبریز: مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
دانشنامه جهان اسلام. (1386). زیر نظر غلامعلی حداد عادل. جلد یازدهم. چاپ اول. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت‌نامه دهخدا. جلد دهم (شمس ‌آباد- علی). چاپ دوم از دورة جدید. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ساسانی، فرهاد. (1390). استعاره مبنای تفکر و ابزار زیبایی‌آفرینی. چاپ دوم. تهران: سورۀ مهر.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1393). درویش ستیهنده (از میراث عرفانی شیخ جام). چاپ چهارم. تهران: سخن.
طبری، محمد بن جریر. (1352). تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک. ترجمه ابوالقاسم پاینده. جلد اول. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
کزازی، میر جلال‌الدین. (1389). گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی. چاپ ششم. تهران: مرکز.
محمد ابوزهو، محمد. (1984). الحدیث و المحدثون أو عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة. الطبعة الثانیة. الریاض: الریاسة العامة لاداراة البحوث العلمیة و الافتناء و الدعوة و الارشاد.
مقدسی، مطهر بن طاهر. (1349). آفرینش و تاریخ. ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی. جلد سوم. چاپ اول. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مهدوی‌فر، سعید. (1391). «شرحی دوباره بر دیوان خاقانی». (مجله کتاب ماه). تیر ماه. شماره 63 (پیاپی 177). 75-52.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. (1376). کشف الاسرار و عدة الابرار. جلد دوم. به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر.
نظامی گنجه‌ای. (1391 الف). هفت پیکر. با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. چاپ یازدهم. تهران: قطره.
نظامی گنجه‌ای. (1391 ب). مخزن الاسرار. با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. چاپ چهاردهم. تهران: قطره.
نظامی گنجه‌ای. (1397). لیلی و مجنون. با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. چاپ هجدهم. تهران: قطره.
نظامی گنجه‌ای. (1388). اقبالنامه. با تصحیح و حواشی وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. چاپ هفتم. تهران: قطره.
نظامی گنجه‌ای. (1316). شرفنامه. تصحیح حسن وحید دستگردی. چاپ اول. تهران: مطبعه ارمغان.
نظامی گنجه‌ای. (1369). لیلی و مجنون. تصحیح برات زنجانی. چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابراهیم عطار. (1388). مصیبت ‌نامه. تصحیح و مقدمه و تعلیقات محمد رضا شفیعی کدکنی. چاپ پنجم. تهران: سخن.
(؟) (1354). منتخب رونق المجالس و بستان العارفین و تحفة المریدین. بر اساس نسخه مورخ 543 هجری. تصحیح احمدعلی رجایی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
Bell, John. (1872). Bell's new Pantheon or Historical Dictionary of the Gods, Demi- Gods, Heroes, vol 1, British Library Strand, London.
Bonnety, A. (1871). Documents Historiques sur la Religion des Romains et sur la Connassaince, tome 2, Bureau Annales de Philosophie Chretienne, Paris.
Callaway, Reverend Henry. (1868). the Religious System of the Amazulu, Unkulunkulu, the Tradition of Creation as Existing among the Amazulu and Other Tribes of South Africa, Trubner and co, London.
Carmichael, calum. (1998). "Women's Offences and Biblical Law", Forum Historical iuris. Feb, 14, (online journal). https://forhistiur.de/1998-02-carmichael/.
D.Wallis, Wilson. (1919). "the Romance and the Tragedy of Sneezing", the Scientific Monthly, Vol 9, no 6, Dec, pp 526-538.
Deschanel, Émile. (1854). le Mal qu'on a dit des Femmes, Victor Lecou, Paris.
Dictionnare General de la Langue Française et Vocabulaire Universel. (1832) 1ème tome (A-L), Aime Andre Libraire, Paris.
Dundes, Alan. (1992), the Evil Eye. Univ of Wisconsin Press, Wisconsin.
Frayer Griggs, Daniel. (2013). "Spittle, clay and creation in John 9:6 and some Dead Sea scrolls". The society of biblical literature, Vol 132, no3, 659-670.
Gadalla, Moustafa. (2018). La Cosmologie Egyptienne l'Univers Anime. 3ème edition, Tehuti Recherch Foundation, Greensboro.
Gifford, John. (1793). The History of France, Volume 1. London.
Le Dictionnare de l'Academie Français. (1835). 9ème edition, l'Academie Français.
Oxford Dictionary of English. (2010), 3th edition, Oxford university press.
Parley, Peter. (1839). Tales about the Mythology of Greece and Rome, printed for Thomas Tegg, London.
Pool, Matthew. (1852). Annotation upon the Holy Bible, Robert carter and brothers, New York.
R.Horn, Laurence. (2004). "Spitten Image: Etymythology and Fluid", American speech. Vol 79, no 1, spring 2004, 33-58.
Richardson, Clark and Johnson. (1820). the Works of Aristotle (Problems) the famous philosopher, London.
The Holy Bible. (2005), new King James Version, Thomas Nelson, Nashaville.
Tsedaka, Benyamim. (2013). the Israelite Samaritan Version of the Torah, Wm.B.Eerdmans publishing co, Michigan.
W.Van der Horst, Pieter. (2013). Studies in Ancient Judaism and Early Christianity, Brill, Boston.
CAPTCHA Image