چهار بیت نویافته از رودکی در فرهنگ عجایب اللّغة : اصیل یا جعل؟

نوع مقاله : مقاله پژوهشی.

نویسندگان

• زهرا نصیری شیراز ¹
• سجاد دهقان ²
• نصراله امامی ³

¹ دانشگاه شهید چمران اهواز

² شهید چمران اهواز

³ چمران اهواز

10.22067/jls.v53i2.87800

چکیده

جستجو در سرچشمه­های شعر شاعران پیشگام و بازیابی آن­ها به­دلیل از بین رفتن بخشی از هویت فرهنگی در طول زمان، بسیار حائز اهمیت است. در میان این منابع، فرهنگ­های لغت همواره نقش بسزایی در بازیابی اشعار و ابیات پراکندۀ این شاعران به­ویژه رودکی سمرقندی داشته­اند. یکی از این فرهنگ­ها، فرهنگ لغتی فارسی به­فارسی به­نام عجایب­اللغه (تألیف درحدود اواخر نیمۀ اول یا اوایل دوم قرن دهم) از فردی به­نام ادیبی است. از این اثر تا کنون تنها یک دست­نویس در کتابخانۀ مجلس به­شمارۀ2192 به­دست آمده و مدبری نیز در سال1389 براساس همین تک­نسخه، فرهنگ را تصحیح و منتشر کرده­است. مؤلف در 92 مورد ابیاتی را به­نام رودکی آورده که دو مصرع و دو بیت از آن­ها مطابق بررسی نگارندگان در هیچ یک از فرهنگ­های دیگر نظیر لغت فرس، صحاح­الفرس، فرهنگ قواس و ... که به­احتمال زیاد منابع مورد استفادۀ مؤلف بوده­اند، دیده نمی­شوند. از آنجاکه مدبری مصحح این فرهنگ پیش از این به­بررسی مفصل این ابیات در تصحیح خود یا مقاله­ای مجزّا نپرداخته و نیز به­جهت اینکه این اثر تاکنون در هیچ­یک از چاپ­های دیوان رودکی از جمله نفیسی، میرزایف، شعار، امامی، هادی­زاده، قادر رستم و.... جزء منابع مصححان نبوده، ضروری بود این ابیات که با ظاهری تازه در فرهنگ دیده­ می­شوند، به­صورت ویژه بررسی شوند. ما پس از بررسی این چهار بیت و مطابقت آن با موازین سبک­شناسی و ضبط سایر منابع به­این نتیجه رسیدیم که هیچ­یک صلاحیت معرفی به­عنوان بیتی تازه از رودکی را ندارند و همگی ابیاتی برساختۀ ادیبی یا منابع مورد استفادۀ وی بوده­است.

کلیدواژه‌ها

• فرهنگ عجایب اللغه
• ادیبی
• رودکی
• تصحیح
• نقد
• ابیات تازه
• ابیات برساخته

---

عنوان مقاله [English]

Four New-found Verses of Rudaki in Ajayeb al-Loqha: Original or Forged?

نویسنده [English]

• zahra nasirishiraz ¹

چکیده [English]

Authentication of the sources of poems from pioneering poets is of utmost importance due to the partial loss of cultural identity over time. Among these sources, dictionaries have always played a vital role in retrieving the scattered poems and verses of these poets, especially Rudaki Samarqandi. One of these dictionaries is the Persian-to-Persian dictionary of Ajayeb al-Loqha (written around the middle of the tenth century) by Adibi. He has attributed some verses to Rudaki, of which, two verses and two stanzas does not seem to be in any other dictionaries such as Farsi dictionary, Sehah al-Fors, Qawas dictionary, etc., which are probably the sources used by the author. Since the editor of this dictionary has not previously studied these verses in detail in his correction or a separate article, and also because this work has not been published in any of the editions of Rudaki's Divan, including Nafisi, Mirzayev, Sheaar, Emami, Hadizadeh, Qader Rostam and was not one of the sources of the correctors, it was necessary to study these verses that are seen with a new appearance in the dictionary. In the present study, these four verses are explored following the principles of text correction and stylistic criteria.

کلیدواژه‌ها [English]

• Ajayeb al-Loqha
• Rudaki
• Nafisi
• Correction
• Criticism
• New Verses
• Fictitious Verses

مراجع

1. آیدنلو، سجاد، (1392)، «تُخشان؛ تصحیح واژه‌ای تصحیف شده در شاهنامه»، فرهنگ‌نویسی، شمارۀ7، صص138-161.
   ادیبی،(1389)، عجائب‌اللّغه (فرهنگ فارسی به فارسی)، به تصحیح محمود مدبری، کرمان: مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان.
   ادیبی،(بی‌تا)،عجایب‌‌اللّغه، نسخه خطّی کتابخانۀ مجلس، شماره2192.
   اسدی طوسی، ابومنصور علی‌بن احمد،(1297)، فرهنگ فارسی (لغت فرس)، نسخۀ خطّی تصحیح و تحریر سعید نفیسی از روی نسخۀ مورخ 721ق، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ5532.
   ______________________،(1897م)،کتاب لغت فرس، به سعی و اهتمام پاول هرن، برلین(شهر: گُتِنْگَن): مطبع دیتریخ.
   _____________________،(1312)، نسخۀ خطّی لغت فرس نخجوانی با عنوان «مشکلات در پارسی دری» به خطّ عبرت نائینی، کتابت شده از روی نسخه‌ای به تاریخ 766 و کتابت حسام‌الدین حافظ ملقب به نظام تعریفا، کتابخانه مجلس، ش 5569.
   ______________________،(1314)، فرهنگ اسدی طوسی، کتابت اقل‌السادات عبدالوهاب حسینی، کتابت از روی نسخه‌ای به تاریخ 721، کتابخانه مجلس، شمارۀ بازیابی۱۵۶۱۱.
   ______________________،(1319)، کتاب لغت فرس، تصحیح عباس اقبال، تهران: مجلس، چاپ اول.
   ______________________،(1336)، لغت فرس، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانه طهوری.
   ______________________،(1365)، لغت فرس«لغت دری»، تصحیح فتح‌الله مجتبایی و علی‌اشرف صادقی، تهران: خوارزمی، چاپ اول.
   ______________________،(721ه.ق)، لغت فرس اسدی طوسی(بخشی از سفینۀ تبریز)، کتابت ابوالمجدتبریزی، کتابخانۀ مجلس، ش14590.
   ______________________،(بی‌تا[الف])، لغة الفرس (کتاب اللغة بالفارسیه)، نسخۀ خطّی کتابخانۀ ایاصوفیه، شماره4743.
   ______________________،(بی‌تا[ب])، لغت فرس، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملک، شمارۀ 5839.
   ______________________،(بی‌تا[ج])، فرهنگ حضرت صدرالافضل ابومنصور علیّ‌بن احمد الاسدیّ الطوسیّ، (بی‌کا)، نسخۀ خطی متعلق به جلال‌الدین همایی، کتابخانۀ ملّی ایران، شمارۀ20388، شمارۀ کتابشناسی ملی2688800.
   امامی، نصرالله، شیرمحمدی، مژگان، دهقان، سجاد،(1397) «بررسی ابیاتی نویافته از رودکی در فرهنگی ناشناخته»، شعرپژوهی(بوستان ادب)، سال دهم، شمارۀ دوم، پیاپی 36، صص17-44.
   بخاری، محمدبن عبدالله،(1369)، داستان‌های بیدپای، به تصحیح پرویز ناتل خانلری و محمد روشن، چاپ دوّم، تهران: خوارزمی.
   تبریزی، محمد حسین‌بن خلف،(1342)، برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر.
   تتوی، عبدالرشید بن عبدالغفور،(1337)، فرهنگ رشیدی، به کوشش محمد عباسی، تهران: انتشارات کتابخانه بارانی.
   ـ جمال‌الدین انجو، حسین‌بن حسن،(1359)، فرهنگ جهانگیری، به‌کوشش رحیم عفیفی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
   حلیمی، لطف‌الله،(بی‌تا)، شرح بحرالغرائب، نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس، (بی‌کا)، شماره بازیابی 861.
   خالقی‌مطلق، جلال، (1380)، یادداشت‌های شاهنامه، بخش یکم، نیویورک: بنیاد میراث ایران.
   دهخدا، علی‌اکبر،(1378)، لغت‌نامه‌، تهران: دانشگاه تهران.
   رازی، شمس‌الدین محمد بن قیس،(1314)، المعجم فی معائیر اشعار عجم، تصحیح محمد قزوینی، تصحیح ثانوی مدرس رضوی، تهران، مطبعۀ مجلس.
   رودکی، جعفربن محمد،(1374)، دیوان رودکی، شرح و توضیح منوچهر دانش‌پژوه، چاپ اوّل تهران: توس.
   ______________،(1378)، دیوان شعر رودکی (با شرح و توضیح)،پژوهش تصحیح و شرح جعفر شعار، چاپ اول، تهران: قطره.
   ______________،(1386)، دیوان اشعار رودکی، تصحیح ویرایش و توضیح نصراالله امامی، چاپ اول، تهران: مؤسسـه تحقیقـات و توسعة علوم انسانی.
   ______________،(1387)، دیوان اشعار ابوعبدالله جعفر بن محمّد رودکی، متن علمی انتقادی با کوشش و اهتمام رسول هادی‌زاده، دوشنبه: پژوهشگاه فرهنگ فارسی-تاجیکی.
   ______________،(1388)، دیوان اشعار رودکی، تصحیح و مقابلۀ نادر کریمیان سردشتی، تهران: بنیاد فرهنگی هنری رودکی.
   ______________،(1391الف)، دیوان ابوعبدالله جعفرابن محمدابن حکیم ابن عبدالرحمان ابن آدم رودکی سمرقندی، تهیه، تصحیح، پیشگفتار و حواشی قادر رستم، زیر نظر صفر عبدالله، برگردان شاه‌منصور شاه‌میرزا، تهران: مؤسسه فرهنگی اکو.
   ______________،(1391ب)، دیوان رودکی(با توضیح و نقد و تحلیل اشعار)، کامل احمدنژاد، چاپ اوّل، تهران: کتاب آمه.
   ______________،(1396)،دیوان رودکی(1098 بیت به دست آمده تا امروز و شرح احوال وآثاراو)، تصحیح جهانگیر منصور، چاپ سوم، تهران: دوستان.
   ریاحی، محمدامین،(1386)، کسایی مروزی: زندگی، اندیشه و شعر او، چاپ دوازدهم، تهران: علمی.
   سروری کاشانی، محمد قاسم بن محمّد،(1338)، فرهنگ مجمع‌الفرس، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات کتابفروشی علمی.
   شعوری، حسین‌بن عبدالله،(1155)،فرهنگ شعوری(لسان‌العجم)، چاپ سنگی، قسطنطنیه: دارالمطبعۀ معموره.
   شریعت، محمدجواد،(1373)، دیوان ابومنصور محمد بن احمد دقیقی طوسی بانضمام فرهنگ بسامدی آن، چاپ دوم، تهران: اساطیر.
   شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1375)، صور خیال در شعر فارسی، چاپ ششم، تهران: آگه.
   عنصری بلخی، ابوالقاسم حسن بن احمد، (1363)، دیوان استاد عنصری بلخی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، چاپ دوم، تهران: انتشارات کتابخانۀ سنائی.
   فردوسی، ابوالقاسم، (1386)، شاهنامه، به‌کوشش جلال خالقی مطلق، دفتر یکم، دوم و پنجم، چاپ اول، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
   قواس غزنوی، فخرالدّین مبارکشاه،(1353)، فرهنگ قواس، به‌تصحیح نذیر احمد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
   قیصری،ابراهیم، (1387)، «مضمون های مشترک رودکی و دیگران»، پاژ، شمارۀ 2، صص143-164.
   کوپا، فاطمه، (1388)، «حسان ثانی: مضامین شعری ویژه رودکی»، رودکی پدر شعر فارسی (مجموعه مقالات به‌مناسبت سال رودکی)، به‌کوشش منوچهر اکبری، چاپ دوم،تهران: خانه کتاب، صص311-327.
   مدبری، محمود،(1370)، شرح احوال شاعران بی‌دیوان در قرن‌های 3 ،4 ،5 هجری قمری، تهران: پانوس.
   معین، محمد، (1326)، «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی»، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
   منجیک ترمذی، علی بن محمّد، (1391)، دیوان منجیک ترمذی، به کوشش احسان شواربی مقدّم، تهران: میراث مکتوب.
   منشی، نصرالله،(1389)، ترجمۀ کلیله و دمنه انشای ابوالمعالی نصرالله منشی، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی طهرانی، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
   ـ میرزایف، عبدالغنی،(1958)، ابوعبدالله رودکی و آثار منظوم رودکی (تحت نظر ی. براگینسـکی)، استالین‌آباد: نشریات دولتی تاجیکستان.
   نخجوانی، هندوشاه،(1341)، صحاح‌الفرس، به اهتمام عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
   نصیری شیراز، زهرا، امامی، نصرالله، دهقان، سجاد،(1397)، «بررسی ابیات تازه و منسوب به رودکی سمرقندی در فرهنگ لغت حلیمی(شرح بحرالغرائب)»، متن‌شناسی ادب فارسی، شمارۀ چهارم(پیاپی 40)، صص1-20.
   نظامی، یوسف‌بن الیاس، (1388)، اقبال‌نامه یا خردنامه حکیم نظامی گنجه‌ای، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ هفتم، تهران: نشر قطره.
   نفیسی، سعید،(1319)، احوال و اشعار ابوعبدالله جعفر بن محمّد رودکی، جلد3، چاپ اوّل، تهران: شرکت کتابفروشی ادب.
   __________،(1341)، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، چاپ دوّم، تهران: انتشارات کتابخانۀ ابن‌سینا.
   وفایی، حسین،(1001ه.ق)، فرهنگ وفائی، نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 15336.
   __________،(1374)، فرهنگ فارسی(معروف به فرهنگ وفایی)، براساس نسخه‌های خطّی موجود در چین، به تصحیح تِن هوی جو، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.