تصویر آرمانی شاه اسماعیل صفوی؛ تأثیر شاهنامه بر ترسیم سیمای شاه اسماعیل صفوی به‌مثابه قهرمان ‏حماسی در کتاب فتوحات شاهی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

• سعید قربانیان رهورد ¹
• ابوالقاسم قوام ²
• مریم صالحی نیا ³

¹ دانشجوی دکترای تخصصی ادبیات حماسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

² دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

³ استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

10.22067/jls.2025.90113.1635

چکیده

شاهنامه فردوسی متشکل از مجموعه‌ای از آداب و سنن ایرانی، اسطوره‌ها، فرهنگ، اصول سیاست‌وزری، تاریخ و‏…‏ پیشااسلامی فلات ایران است که به‌واسطه ارزش و بیان هنری یکی از مهم‌ترین دلایل ماندگاری چنین مفاهیمی میان ساکنان این اقلیم بوده است. در طول تاریخ، این تأثیر علاوه بر همه ابعاد فرهنگی، بر آداب کشورداری نیز مؤثر افتاد. ازآنجاکه مرز تاریخ و حماسه و اسطوره تا دوران معاصر چندان روشن نبوده است، تصویر شاه آرمانی و قهرمانان حماسی، در اذهان عمومی نیازی تولید می‌کرد که مورخان و شاعران و ‏…‏ دستگاه‌های تبلیغاتی هر سلسله و یا هر حاکمی باید بدان پاسخ می‌دادند. در آغاز دوره صفوی گستره تأثیر چشم‌گیر شاهنامه، هم بر مردم و هم بر شاه اسماعیل باعث شد، مورخی چون امینی‌هروی گاه خاسته و گاه ناخواسته از سویی به اتصاف شاه به ویژگی‌ها و خویش‌کاری‌های قهرمانان حماسی ملتزم شود و از دیگر سو با تقلید و الگوبرداری از نحوه و روش انشا در وجوه بلاغی و روایی شاهنامه، به ترسیم سیمای شاه اسماعیل در قالب شاهی آرمانی در کتاب فتوحات شاهی بپردازد.

کلیدواژه‌ها

• حماسه
• تاریخ
• شاهنامه
• فتوحاتشاهی
• شاه‌ اسماعیل

موضوعات

• ادبیات حماسی

---

عنوان مقاله [English]

The Idealized Image of Shah Ismail Safavi The Influence of the Shahnameh on his Portrayal as an Epic Hero in the Fotuḥāt-e Shāhī

نویسندگان [English]

• Saeid Ghorbanian Rahvard ¹
• Abolghasem Gghavam ²
• Maryam Salihi Nia ³

¹ PhD Candidate in Persian Language and Literature, Epic Literature Sub-discipline, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.

² Associate Professor at the Department of Persian Language and Literature, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.

³ Assistant Professor at the Department of Persian Language and Literature, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.

چکیده [English]

The Shahnameh of Ferdowsi comprises a collection of Iranian customs, traditions, myths, culture, principles of governance, history, and pre-Islamic elements of the Iranian plateau. Its artistic value and expression have been among the most significant reasons for the enduring presence of such concepts among the inhabitants of this region. Throughout history, this influence has significantly impacted not only cultural dimensions but also the practices of statecraft. Given that the boundaries between history, epic, and myth have not been clearly defined up to contemporary times, the image of the ideal king and epic heroes created a need in public consciousness that historians, poets, and other propagandists of each dynasty or ruler had to address. At the beginning of the Safavid period, the remarkable influence of the Shahnameh on both the people and Shah Ismail led a historian like Amini Heravi to sometimes consciously and sometimes unconsciously adhere to the characteristics and functions of the epic heroes when describing the king. Simultaneously, by imitating and drawing from the rhetorical and narrative style of the Shahnameh, he sought to portray Shah Ismail as an ideal king in his work "Futuhat-e Shahi."

کلیدواژه‌ها [English]

• Epics
• History
• Shahnameh
• Fotuhat-Shahi
• Shah-Ismail

Authors retain the copyright and full publishing rights. This is an open access article distributed under Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0).

مراجع

1. ارسطو. (1337). هنر شاعری. ترجمۀ فتح­الله مجتبایی. اندیشه.
2. اسلامی‌ندوشن، م. ع. (1389). اگر شاهنامه نمی‌بود ایران چه می‌شد؟ در مرزهای ناپیدا (صص 211 -2)، یزدان.
3. اشتروس، ل. (1397). فاسفه سیاسی. ترجمه و تحشیه فرهنگ رجایی. انتشارات علمی و فرهنگی.
4. افلاطون. (1360). جمهوری. ترجمۀ فواد روحانی. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
5. امینی‌هروی، (1383). فتوحات شاهی. تصحیح محمدرضا نصیری. انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
6. بارتولد، و، و. (1356). خلیفه و سلطان: و مختصری دربارۀ برمکیان. ترجمۀ سیروس ایزدی. امیرکبیر.
7. بیضایی، ب. (1344). نمایش در ایران. کاویان.
8. پارسادوست، م. (1387). شاه اسماعیل اول. شرکت سهامی انتشار.
9. ثواقب، ج. (1380). تاریخ‌نگاری عصر صفویه و شناخت منابع و مآخذ. نوید.
10. جبرون، م. (1398). تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام. ترجمۀ یاسین عبدی. پارسه.
11. حدیدی، ج. (1386). جبر و سرنوشت در شاهنامه فردوسی. انجمن، 25، 5-20.
12. حمیدیان، س. (۱۳۸۷)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. انتشارات ناهید.
13. خالقی مطلق، ج. (۱۳7۶). دو نامه درباره بدیهه سرایی شفاهی و شاهنامه. ایران‌شناسی، 9(33)، 36-‏50.
14. خالقی مطلق، ج. (1377). در پیرامون منابع شاهنامه. ایران شناسی، 10(39)،
15. خالقی مطلق، ج. (۱۳۸۶). از شاهنامه تا خداینامه. مجله ایران باستان، 7(1)، ۱۹-۳.
16. روتون، ک. (1378). اسطوره. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. مرکز.
17. روزنتال، ف. (1364). علم التاریخ عند المسلمین. ترجمۀ صالح احمدعلی. مکتبه المتنی.
18. ریاحی، م. ا. (۱۳۸۹). فردوسی. انتشارات طرح نو.
19. زرین‌کوب، ع. (1390). تاریخ در ترازو: درباره تاریخ نگری و تاریخ‌نگاری. چاپ پانزدهم، امیرکبیر.
20. سرکاراتی، ب. (1385). سایه‌های شکارشده. طهوری.
21. شفیعی کدکنی، م. ر. (1372). تنوع ادبی و شعر فارسی. رشد زبان و ادب فارسی، 32، 4-9.
22. شفیعی‌‌‌‌کدکنی، م. ر. (‌‌‌‌1375). صور خیال در شعر فارسی. آگاه.
23. شمیسا، س. (1378). انواع ادبی. فردوس.
24. صفوی، ک. (1383). از زبان‌‌‌‌شناسی به ادبیات (شعر). سوره مهر.
25. طباطبایی، س. ج. (1398). در آمدی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران. کویر.
26. عبادیان، م. (1369). فردوسی و سنت‌آوری در حماسه‌سرایی. ج 1، گهر.
27. فردوسی توسی، ا. (1394). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی‌مطلق، ج 1. سخن.
28. فلسفی، ن. (1333). تاریخ قهوه و قهوه‌خانه در ایران. سخن، 5، 258-268.
29. فوکو، م. (1388). دیرینه‌شناسی دانش. ترجمۀ عبدالقادر سواری. گام نو.
30. قطب‌راوندی. (1361). قصص‌الانبیاء. مکتبه علامه المجلسی.
31. گادامر، ه. گ.(1379). هرمونتبک مدرن گزبنه جستارها. ترجمۀ بابک احمدی.، و ممهران مهاجر.، و محمد نبوی. نشر مرکز.
32. لیکاف، ج.، وجانســـون، م. (1395). اســـتعاره‌هایی که با آن‌ها زندگی می‌کنیم. ترجمۀ هاجر آقا ابراهیمی. علم.
33. ماوردی، ا. ع. (1383). آیین حکمرانی. ترجمۀ حسین صابری. انتشارات علمی و فرهنگی.
34. متینی، ج. (۱۳۷۷). درباره مسئله منابع فردوسی. ایران‌شناسی، 10(2)، ٤٣٠-٤٠١.
35. محجوب، م. ج. (۱۳۸۷). آفرین فردوسی (سی قصه از داستان‌های شاهنامه). انتشارات مروارید.
36. محمدی، ذ.، و بی‌طرفان، م. (1391)، انتقال و تحول اندیشه سیاسی فره ایزدی، از ایران باستان به ایران اسلامی، با تکیه بر مبانی اندیشه‌گران ایرانی. سخن، 6(16)، ش
37. مسکویه، ا. (1389)، تجارب الامم. ترجمۀ ابوالقاسم امامی. سروش.
38. مهدوی، م. (1379). سگدید رانش اهریمن. ماه ادبیات و فلسفه، 40، 54-59
39. مینوی، م. (۱۳۶۹). داستان رستم و سهراب از شاهنامه فردوسی با تجدیدنظر در تصحیح و توضیح متن و مقابله با نسخه فلورانس. به کوشش مهدی قریب.، و مهدی مداینی، چاپ دوم، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
40. نظام الملک طوسی. (1364). سیاست‌نامه. به کوشش هیوبرت دارک. انتشارات علمی و فرهنگی.
41. نولدکه، ت. (1369). حماسه ملی ایران، ترجمۀ بزرگ علوی. سپهر.
42. نیچه، ف. (1402). تبارشناسی اخلاق. ترجمۀ داریوش آشوری. آگاه.
43. یارشاطر، ا.، و همکاران. (1380). تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان قسمت اول و دوم. ترجمۀ حسن انوشه، ج 3، امیرکبیر.
44. یورگنسن، م.، و فیلیپس، ل. (1389). نظریه و روش در تحلیل گفتمان. ترجمۀ هادی جلیلی. نشر نی.
45. Allen, G. (2003). Roland Barthe.
46. Bowra, C. M. (1952). Heroic poetry. Macmillan& Co.Ltd.
47. Fowler, A. (1997). Kinds of literature. Oxford.
48. Gadamer, H. G. (2004). Truth and method. Continuum Publishing Group.
49. Halliday, M. (1985). An introductional to functional grammar. Edward Arnold.
50. Prawer, S. S. (1973). Comparative literary atudies: An introduction. Duckworth.

White, H. (1973), Metahistory: The historical imagination in nineteenth-century. Johns Hopkins University